محصولات رسانه ای و هویت یابی مخاطب کودک

امیرعبدالرضا سپنجی و فاطمه امیر احمدی

0 290

     چکیده

هدف این مقاله بحث درباره تولید اسطوره های رسانه ای برای کودکان در حوزه فرهنگ به عنوان الگو است. هر رسانه ای، به ویژه رسانه های با مخاطبان کشوری در برابر انتقال و پاسداری از فرهنگ ملی مردم رسالتی سنگین بر عهده دارد. حال اگر مخاطبان آنان کودکان باشند مسئولیت رسانه در قبال آن ها پر رنگ تر خواهد بود. زیرا شخصیت و هویت یابی افراد در سنین کودکی پایه ریزی می شود. هویت اصلی هر جامعه، فرهنگ آن جامعه است و بدون شناخت فرهنگ، ماهیت جوامع مختلف قابل مطالعه نخواهد بود.

برای رسیدن به این هدف از نظریه ی اسطوره ی رولان بارت کمک گرفته شده است. بی شک بارت، اصلی ترین و مهم ترین چهره در حوزه تحلیل رسانه ای است. برای شناخت ” اسطوره ” مورد نظر وی باید از علم نشانه شناسی شروع نمود. زیرا اسطوره از نظر بارت، سطح دوم دلالتگری نشانه ی ضمنی است.

نشانه ضمنی از دال و مدلولی ساده به دست می آید. در واقع یک دال ( شکل ) و مدلول ( محتوا ) نشانه ای را شکل می‌دهند که این نشانه دارای یک معنای صریح است و این معنای صریح همان دلالت اول محسوب می شود. این دلالت در نشانه ضمنی به مثابه دالی خواهد بود که با مرتبط شدن به مدلول های دیگر، سطح دلالتگری بعدی را به وجود می آورد. زمانی که آن دلالت با موضوعات وسیع تری از جانب خواننده (مخاطب) مرتبط شود، به یک پیام یا معنای دومی منجر می‌شود که دارای چارچوب وسیع تر از جنبه ایدئولوژیکی است. بارت، این سطح دوم از دلالت‌گری را ” اسطوره ” می‌نامد.

    مقدمه

قرن حاضر قرنی است که جهانی شدن فرهنگی در عرصه های بین المللی، مسیری رو به رشد را طی می کند. اگر در اواخر قرن گذشته، اروپا در مسیر یکی شدن اقتصادی و مرزهای سیاسی به موفقیت دست یافت؛ در این عصر، سخن از یکی شدن فرهنگی است. تمامی این تغییرات رویکردی، از کشورهای صنعتی آغاز و به کشورهای جهان سوم ختم می شود و نیز در این عرصه ها معمولا کشورهای جهان سوم، نقطه آسیب محسوب می شوند.

همان طور که بارها شنیده ایم؛ در ساخت کارتون ها و نوشتن شخصیت های قهرمانی، برای انتقال پیام و معنی مورد نظر برای مخاطب، به ویژه مخاطب کودک، بیش تر از نمادها و اشکال ملموسی استفاده می شود که برای کودک قابل هضم است. زیرا هنوز ذهن انتزاعی کودک شکل نگرفته است و معنی واژگان به درستی برای او قابل فهم نیست. هر فرهنگی برای انتقال پیام خود، از نمادهای فرهنگی – بومی خود کمک می گیرد. مثلا رنگ لباسی که سوپرمن بر تن دارد شنل قـرمـزی است که نشان از ” خـون اصیل ” و لباس به بدن چسبیده  او آبی است و نشـان از ” امیدی ” دارد که او برای انسانیت به ارمغان می آورد و ترکیب این دو رنگ، رنگ های پرچم کشور امریکاست و نشان دهنده ی وطن پرستی آن هاست ( دانسی،۷۷:۱۳۸۸ ).

در حالی که با توجه به بررسی محتواهای تصویری تولید شده برای کودکان، ایران کشوری است که به لحاظ فرهنگ تصویری دارای ضعف های بسیاری است و این ضعف ها در عصر حاضر یعنی عصر رسانه های تصویری نمود بیش تری یافته است.

    فرهنگ، نشانه، ارتباطات

کار برای کودک در حوزه ی فرهنگ، مقوله ای است که در چند سال اخیر، ذهن مدیران فرهنگی را به خود معطوف کرده است و یکی از دغدغه های کارشناسان رسانه همین امر است. ولی چالش جدید پیش روی ما، موضوعی است که بیش از نیم قرن اندیشمندان غربی را به خود مشغول داشته است و در این حوزه پژوهش های بسیاری را سامان داده اند. به همین خاطر مدخل ورود این مقاله به بحث کودک در حوزه ی فرهنگ و رسانه، یک مثلث با اضلاع فرهنگ، نشانه و ارتباطات خواهد بود.

در ابتدا توضیحاتی کوتاه راجع به مباحث ارتباطی و فرهنگی ارائه می شود و سپس به بحث نشانه شناسی                  پرداخته می شود. هدف نشانه شناسی در این مقاله، همان چیزی است که رولان بارت از آن به عنوان اسطوره              نام برده است. ذکر این نکته نیز لازم است که در این مقاله، شخصیت های غیربومی کارتونی به عنوان اسطوره در نظر گرفته شده اند، زیرا برجسته شدن آن ها در ذهن مخاطبش و تاثیر بر روی رفتار وی، می تواند پارازیت جدی در انتقال نسل به نسل مولفه ها و هویت فرهنگی باشد. از این رو در بحث نشانه، نقطه عطف تحقیق نظریه ی اسطوره شناسی رولان بارت خواهد بود.

    مطالعات فرهنگی و انتقادی در علوم ارتباطات

یکی از مکاتب فکری بزرگ در علم ارتباطات ” مکتب مطالعات فرهنگی و انتقادی ” است که از دهه ی ۱۹۶۰ تا به امروز رشد چشمگیری داشته است. صنعت فرهنگ موضوع مورد توجه این مکتب است که در معنای عام، تمامی محصولات تمدن صنعتی و سرمایه داری را شامل می شود و می تواند محصولات تصویری ارائه شده در تلویزیون، رایانه ها و اینترنت را نیز در بر گیرد ( مولانا،۶۴:۱۳۹۰ ).

گیم ها و انیمیشن ها در سطح وسیعی از مهم ترین محصولات فرهنگی این عصر محسوب می شوند. اقلامی که بیش ترین مخاطبان آن ها حداقل در ایران، کودکان هستند؛ اگر چه تا حدودی جوانان نیز فریفته این کالاها شده اند. هر صنعت فرهنگی، در نگاه ملی، خود فرهنگ نیست، اما نمادی از فرهنگ ملی است. پرفسور استیوارت هال و همکاران وی در دانشگاه بیرمنگام که عمدتا دیدگاه های انتقادی داشتند، در این راه بسیار تلاش نموده اند. محور اساسی مکتب انتقادی فرانکفورت نیز، بررسی تحولات جامعه ی اروپا ناشی از رشد سرمایه داری بوده است. متفکرانی نظیر هورکهایمر تا بنیامین بیش تر در عرصه ی منابع فرهنگی، مانند: فیلم، تئاتر، روزنامه، موسیقی و سایر رسانه ها فعالیت کرده اند. آن ها با بررسی این اقلام جدید فرهنگی جهان مدرن، موضوع ” تغییر فرهنگی ” را دنبال می نمودند ( همان: ۶۵- ۶۴ ).

اما یکی از راه های فهم فرهنگ، علم نشانه شناسی است و نقطه ی عطف آن علم، نظریات رولان بارت در همین زمینه است. وی چهره ای متمایز در عرصه ی فرهنگ و نقد دارد و ” اسطوره شناسی ها ” یکی از آثار اولیه ی او، بحثی تعیین کننده در مطالعات فرهنگی به دست می دهد و یکی از اصلی ترین مباحث در میان مفاهیم مطرح در این حوزه است ( کالر،۱:۱۳۸۹ ).نظرات روشنگرانه ی بارت درباره مسائل فرهنگی و حوزه وسیع مطالعات و پژوهش های وی در زمینه ی نشانه شناسی به ویژه نشانه شناسی فرهنگی، نو و بدیع است ( نامورمطلق،۱۳۹۰: ۱۷۴-۱۷۳ ). بارتمعتقد بــود ایـدئـولـوژی یا اسطــوره از طـــریق به کـارگیـــری دال هـا، خـــــــود را مـطـــرح مـی کنـــد ( نرسیسیانس،۷۸:۱۳۹۱ ) و نشانه شناسی فرهنگی، سعی در تجـــزیه و تحلیل کدهایی دارد که در بطن چیزی پنهان است. هدف این نوع تجزیه و تحلیل ها، کشف رمزگان و روشن ساختن ارزش ها، هنجارها و عقاید نهفته در ژانر مورد نظر است ( همان:۸۴ – ۸۳ ).

همان گونه که طرح شد، منظور بارت از اسطوره همان ایدئولوژی موجود در جوامع است که با نشانه های مختلف به عرضه ی خود می پردازد. در عصر حاضر، محصولات فرهنگی، یکی از مدخل های آن، چه برای مخاطبان کودک و چه بزرگسال محسوب می شود که به عنوان نمونه می توان به کارتون های انیمیشنی و بازی های کامپیوتری اشاره کرد. بسیاری از اندیشمندان حوزه رسانه، اذعان دارند ساخت برنامه ها، صرفا برای سرگرم سازی مخاطب نیست و نکته های آموزشی و تربیتی نیز در آن نهفته است که از طریق آن به طور مستقیم یا غیر مستقیم به آموزش مخاطبان پرداخته می شود. در بازی های کامپیوتری این اهداف، وضوح بیش تری دارد و می بینیم بر فرض مثال بازی sims سبک زندگی را به مخاطب خود به ویژه مخاطب نوجوان و جوان آموزش می دهد. نشانه ها و نمادهای به کار گرفته شده در این ساخته ها، همه برخاسته از ایدئولوژی و فرهنگ سازندگان آن است.

مرکز توجه پژوهش حاضر نیز کودک است؛ و مخاطبان اصلی این محصولات فرهنگی نیز کودکان و نوجوانان هستند. از این رو لازم است توضیحاتی در مورد خصوصیات و ویژگی های سنی کودک بیاید تا به روشن شدن موضوع بیش تر کمک شود. ناصر باهنر چنین می گوید: برای انتقال پیام به مخاطب کودک لازم است ویژگی های او در هر دوره شناخته شود تا با توجه به آن ها نوع ارتباط روشن شـود ( باهنر،۷۱:۱۳۹۰ ).

واژه و مقوله کودکی به عنوان یک ساخت اجتماعی و یک پدیده ی روان شناختی، در قرن شانزدهم متولد شد و به تعبیری با رنسانس مرتبط است. در حالی که تا این دوره تفاوت سنی انسان ها مورد توجه نبوده است ( همان ). مباحثی نظیر: کودک کیست؟ خصایص هر دوره سنی او چیست؟ و … ، کم کم مورد توجه بزرگسالان قرار گرفت. البته تا این دوره نیز بر سر تعیین سن کودکی، در بین نهادهای مربوط و کشورهای مختلف توافقی دیده نمی شود. کانادا واژه کودک را برای افراد زیر ۱۲ سال به کار می برد. در حالی که در انگلستان و آلمان، مرز کودکی و نوجوانی ۱۸ سال در نظر گرفته شده است. استرالیا زیر ۱۴ سال را کودک خطاب می کند و ژاپن زیر ۱۵ سال. هلندی ها و بلژیکی ها نیز، افراد زیر ۱۶ سال را کودک خطاب می کنند ( همان:۷۳ ).

در بحث از کودک و مراحل رشد او، بیش تر به نظریات ژان پیاژه نظریه پرداز سوییسی در حوزه روان شناسی رجوع می شود. پیاژه رشد و تکامل کودک را به سه بخش ” هوشی، اجتماعی و اخلاقی ” تقسیم می کند و رشد و تکامل هوشی کودک را در ۵ مرحله توضیح می دهد:

  1. دوره حسی- حرکتی ( از بدو تولد تا ۲ سالگی ) که مرحله ی خود مداری کودک است.

۲ و۳٫ دوره پیش عملیاتی ( ۷ – ۲ سالگی) که خود به دو مرحله” پیش مفهومی ” ( ۴ – ۲ سالگی ) و ” تفکر شهودی ” ( ۷ – ۴ سالگی ) تقسیم می شود. در دوره پیش مفهومی، مفهوم سازی کودک از طریق ویژگی های مشترک پدیده ها صورت می گیرد و در مرحله ی تفکر شهودی، کودک به یک درک کلی از جهان دست می یابد که مبتنی بر آفریده های ذهنی اوست تا واقعیات بیرونی.

  1. دوره عملیات عینـی ( ۱۲ – ۷ سالگی) است. در این مرحله کودک توانایی درک امور منطقی را دارد، اما بر اساس امور عینی و محسوس، نه امور فرضی و انتزاعی. مثلا ایمان، شجاعت، کفر و ترس مفاهیم انتزاعی هستند که کودک قادر به فهم آن ها نیست.
  2. دوره تفکر صوری ( ۱۵ – ۱۲ سالگی) که دوره ی انتهایی رشد شناختی است وکودک به تدریج توانایی تفکر درباره امور انتزاعی را کسب می کند و می تواند مسائل پیچیده را حل کند ( باهنر،۱۳۹۰ : ۷۸ – ۷۴).

هم چنین پیاژه جامعه پذیری یا رشد اجتماعی کودکان را به سه مرحله تقسیم می کند. نخست ” خود محوری ” است که برای کودک انگیزه اجتماعی خارج، بی تاثیر است. و او خود را محور برای همه چیز قلمداد می کند.              در مرحله دوم، کودک سعی اش را در برقراری روابط اجتماعی مصروف می کند. و در مرحله آخر، داد و ستد اجتماعی برای وی پدیدار می شود و کودک رفتار محترمانه و متقابل را فرا می گیرد. البته تفاوت گروه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، سن هریک از این مراحل را متفاوت می کند ( همان:۸۲ ).

پیاژه، رشد اخلاقی کودک را نیز دارای سه مرحله می داند. آغاز آن ” ناپیروی ” است و کودک تنها از خواسته ها و تمایلات خویش پیروی می کند. ” دیگر پیروی ” دومین مرحله است که او به تبعیت کورکورانه از بزرگ ترها می پردازد و در انتها ” خود محوری ” است که متقارن با ظهور تفکر انتزاعی است. فرد، بر اساس احترام متقابل و انضباط درونی، روابطی را برقرار می کند و قوانین اخلاقی را نه به صورت اموری مطلق که به شکل اختیاری و قابل تغییر می داند ( همان: ۸۴ – ۸۳ ).

برای گروه سنی هفت تا ۱۲ سال، اعمال غیر انتزاعی و ملموس اتفاق می افتد و ذهن کودک به سرعت به سطح نوینی یعنی سطح نمادها ( که در بر گیرنده ی تصاویر و واژه ها است ) پیش می رود. و اندیشه کودک در یک سطح نمادین سازمان بندی می شود ( همان:۷۵). این سنین، دقیقا سنینی است که کودک بیش ترین                       بهره مندی را از محصولات فرهنگی دارد.

ارتباطات انسانی از دو طریق صورت می گیرد؛ ارتباطات کلامی و ارتباطات غیرکلامی. در هر کلام، پیامی نهفته است که با توجه به معنای ذهنی هر فرد، دریافته می شود. ارتباطات کلامی و غیرکلامی خود، به دسته های دیگر قابل تقسیم است. اما تکیه اصلی در این مبحث، ارتباطات غیرکلامی است؛ زیرا کودک به صورت غیرکلامی و ناخودآگاه در حال تاثیر گرفتن از محصولات رسانه ای است و معانی آن را دریافت می کند. معانی که به شکل نمادها و تصاویر با جذابیت های بصری به عنوان خوراک فکری در اختیار او قرار می گیرد. محسنیان راد، ” معنی ” را به دو دسته تقسیم می کند: دسته اول، معناهای درون پیام که با کم ترین دقت، فرستنده آن ها را رمزگشایی می کند. دسته دوم، که به نوعی وارد حوزه ی نشانه شناسی می شود، آن دسته معناهای درون پیامی هستند که در لایه های پنهان متن قرار دارند و نیاز به رمز خوانی باریک بینانه دارند، مانند ایده، مفهوم ضمنی و دلالت مصداقی ( محسنیان راد، ۱۳۸۹ :۷۱-۷۰ ). این معناها لازم نیست توسط مخاطب کودک بازخوانی موشکافانه شود. زیرا مخاطب کودک با مخاطب بزرگسال تفاوت دارد. این قرار داشتن مداوم در معرض آن معناها و پیام ها به طور ناخودآگاه باعث ثبت در ذهن کودک شده، در رفتارهای وی ظاهر خواهد شد.

     رولان بارت ” معنای ضمنی ” را معنایی بالاتر از معنای صریح می داند و معتقد است؛ معنای صریح چیزی از آخرین معناهای ضمنی است ( سجودی،۷۲:۱۳۹۰ ). در همین مسیر، چندلرنیز معتقد است؛ معناهای ضمنی و رمزگان فرهنگی با هم ارتباطی تنگاتنگ دارند و در واقع رمزگان فرهنگی، چارچوبی برای معنای ضمنی فراهم می کند. زیرا تقابل ها و تشابه های بنیادین فرهنگی، زمینه ی ” معناهای ضمنی ” هستند. فرزان سجودی با تاکید بر بافت اجتماعی – فرهنگی می نویسد؛ معنا به بافت وابسته است و باید دو طرف ارتباط با رمزهای اجتماعی آشنا باشند تا امکان ارتباط میسـر گردد ( همان:۷۴ ). معنای فرهنگی – اجتماعی در لایه های زیرین زبانی نهفته است و تا زمانی که در معرض آن قرار نگرفته باشید قادر به درک آن نخواهید بود ( صفوی،۲۲۸:۱۳۸۲ ).

ولی این موضوع در برابر مخاطب کودک شکل دیگری به خود می گیرد. زیرا سازندگان انیمیشن های جهانی، روی نقاط مشترک تمام کودکان کار می کنند. و به طور ناخودآگاه یا خودآگاه به انتقال مولفه های فرهنگی خود می پردازند. در معرض آن به آن بودن بچه ها در برابر برنامه های غیر بومی، آن هم در بهترین ساعات خود ( زمان استراحت و تفریح ) باعث تاثیرپذیری ذهن کودکان از محتوای برنامه ها (فرهنگ ها و ارزش های نهفته در این ساخته ها ) شده و در نهایت خروجی چیزی خواهد بود که در رفتارها بروز می کند. زیرا مربیان علوم تربیتی بهترین زمان برای آموزش کودک را زمانی می دانند که او فارغ از قوانین رسمی زندگی در حال تفریح است. حال با تماشای مداوم انیمیشن ها و بازی ها کودک،به طور ناخودآگاه آموخته های انیمیشن ها و بازی ها را فرا می گیرد.

ضمن آن که، ارزش گذاری در هر جامعه و فرهنگی خواه ناخواه وجود دارد، و این ارزش ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر تغییر می کند و ویژگی های خاص خود را دارد؛ از انواع پوشاک گرفته تا اسامی، بناها و … . به قول میلر، این ارزش گذاری ها در انتقال معنی و حتا تغییر آن موثرند ( صفوی،۲۳۰:۱۳۸۲ ). همچنین، باید عنوان کرد که ” تکرار ” نیز نوعی ترغیب محسوب شده، خواسته یا ناخواسته تاثیر فرهنگی – اجتماعی خود را روی رفتار مخاطب به ویژه مخاطب کودک خواهد گذاشت. صفوی نیز به این نکته اشاره دارد که ترغیب، بخش مهمی از ارتباط کلامی و غیر کلامی برای پذیرش یا تغییر باورهای فردی و اجتماعی محسوب می شود ( همان:۲۳۷ ). این موضوع هشداری است که مدیران فرهنگی رسانه لازم است به آن توجه داشته باشند. کودکی که محصولات فرهنگی غیربومی، بیش ترین خوراک فکری- روحی او را شامل شود، نباید در بزرگسالی از او رفتار فرهنگی بومی را طلب نمود.

     اسطوره،شاه کلید انتقال مولفه های فرهنگی به مخاطب کودک

باید گفت نظریه های انسان شناختی در باب اسطوره همان نظریه های فرهنگ است که در مورد اساطیر به کار می روند. اسطوره شناسی به عنوان دانشی مستقل، از قرن نوزدهم مورد توجه نظریه پردازان و اندیشمندان بسیاری چون ژرژ دومزیل، جوزف کمبل، لوی استروس، رولان بارت در عصر مدرن و … قرار گرفت. اما اسطوره همچون فرهنگ، ارتباطات، ادبیات و … تعریف واحدی که همه بر سر آن توافق داشته باشند، ندارد. زیرا هرگاه اراده شود یک مفهوم خاص رمزگشایی شود، دوباره کدها و واژه هایی در این رمزگشایی خواهند بود که احتیاج به توضیح و تفسیر بیش تر و جداگانه ای خواهند داشت.

اساطیر در قلمرو رشته هایی چون ادبیات کهن، انسان شناسی، ادبیات عامه، تاریخ ادیان، زبان شناسی، روان شناسی، تاریخ هنر [ و البته فرهنگ ] حضوری جدی دارند و هر یک از علوم به فراخور تفکر خاص خود، به اساطیر می پردازند ( روتون،۶:۱۳۸۷ ). از نگاه افلاطون، اسطوره نوعی شناخت یا مرحله ای از آن محسوب می شود ( مختاریان،۱۳:۱۳۸۹ ). یونگ واضع نظریه ” ناخودآگاه جمعی ” اسطوره را کشف و شهود اولیه ذهن پیش آگاه می داند، که در مورد رویدادهای ناخودآگاه ذهنی، بیانی غیر ارادی دارد ( همان:۱۸ ). میرچا الیادهنیز اسطوره را واقعیت فرهنگی به غایت پیچیده می داند ( روح الامینی،۷۶:۱۳۸۸ ).

در واقع می توان گفت سه پرسش از اسطوره نقطه ی وحدت علوم مختلف در مطالعات اسطوره ای است. پرسش از خاستگاه ( چرایی و چگونگی پیدایش )، کارکرد ( چرایی و چگونگی تداوم ) و موضوع اسطوره. در مورد موضوع اسطوره، افرادی به مدلول های صریح و آشکار، چون خدایان معتقدند و برخی دیگر خوانش نمادین دارند و این مدلول نمادین، هر چیزی می تواند باشد ( سگال، ۱۳۸۹ :۱۶ – ۱۴ ). ژیلبرت دوران و پیروانش با مطرح کردن نظریه ی حوزه معنایی، توجه خاصی به عوامل فرهنگی، دوره های مختلف فرهنگی و پارادایم های حاکم بر جامعه دارند. او اسطوره را نظامی پویا از نماد ها، کهن الگو ها و شم ها می داند( نامورمطلق ).

     مختاریان، اسطوره ها را بازتابی خلاق از چگونگی تحول فکری و روحی انسـان در ارتباط با واقعیت می داند. وی روایت اسطوره ای را انعکاسی از فهم بشر از واقعیت بر اساس پیش فرض ها و بدیهیات ذهنی آغازین می داند که آن ها را برای خود به این شکل تبیین می کند. به این ترتیب جهان اسطوره سرشار از تصاویر بی پیرایه به منزله ی امور عینی و واقعی هستند که تجزیه و تحلیل آن، ساختار فکری و ارزش گذاری های فرهنگی یک قوم را برای انسان های معاصر آشنا می کند ( مختاریان،۱۱:۱۳۸۹ ). بدین ترتیب می توان گفت اسطوره یکی از مدخل های فرهنگی برای آشنایی ملت ها با گذشته ی فرهنگی – تاریخی خودهستند که این آشنایی منجر به شناسنامه دار شدن آن ها می شود.

    اسطوره از نظر بارت

     رولان بارت در ۱۲ نوامبر ۱۹۱۵ در فرانسه به دنیا آمد و در ۲۶ مارس ۱۹۸۰ درگذشت. کتاب ” اسطوره شناسی ها ” یکی از مهم ترین آثار بارت است که نقطه ی عطفی در مطالعات فرهنگی در عصر حاضر محسوب می شود.

     بارت در برابر آنهایی که فکر می کنند اسطوره فقط مربوط به دوران بدوی است، بیان می کند: پایان یافتن اساطیر به معنی بی حرکت شدن جهان است. بی تردید او را باید اصلی ترین و مهم ترین چهره در زمینه تحلیل اسطوره‌های رسانه‌ای در عصری که قدرت رسانه ها حرف اول را می زنند، دانست ( میرفخرایی، ۱۳۹۰).

در توضیح معنای صریح و ضمنی که گام اول در شناخت اسطوره است و نیز مسیر ابتدایی برای رسیدن به اسطوره ی مدنظر بارت است، می توان به مقاله ی وی درباره معانی صــریح و ضمنی، در توضیــح فرایند دلالتگــری مراجعه کرد. در آن جا وی می نویسد؛ نظام دلالتگری از دو سطح بیان (E) و محتوا (C)  تشکیل می شود و آن، وجود یک رابطه بین این دو سطح بیانی و محتوایی است. این رابطه را بارت با (R) نشان می دهد که حاصل آن چنین به نمایش در می آید (ERC) و دارای این معنی است:”رابطه” “بیان” با “محتوا”. این رابطه تنها سطح اول دلالتگری است. سطحی که دال و مدلول در سطح یک نشانه با یکدیگر در یک رابطه دلالتگری قرار می گیرند ( همان ). به اعتقاد بارت، اسطوره شکلی از ارتباط و در واقع یک زبان است؛ نظامی از معناهای ضمنی است که نوشتار، دالِ اسطوره‏ی ادبی محسوب می شود ( مختاریان،۱۳۹۰). میرفخراییدر ادامه توضیح مقاله معانی صریح و ضمنی بارتاین طور ادامه می دهد؛ نظام ERC خود به جزیی از یک نظام دوم تبدیل می شود که وسیع تر از نظام اولیه است. در اینجا ما با دو نظام دلالتگری روبه رو هستیم. حالت اول را می توان دلالت های ضمنی نامید و حالت دوم را می توان دلالت های فرازبانی نام نهاد ( فرازبانی از نگاه فیسک و ادامه معانی ضمنی اما در سطحی فوقانی تر به اعتقاد استیوارت هال ) که دارای چارچوب بازتر ایدئولوژیک است( میرفخرایی،۱۳۹۰). در واقع در این مرحله است که اسطوره بارت متولد می شود. وی در تعریف اسطوره می نویسد؛ ” اسطوره، نظام نشانه شناختی مرتبه ی دومی است که در آن نشانه های زبان یعنی هم دال ها و هم مدلول ها در مقام دال های اسطوره ای ایفای نقش می کنند؛ یعنی بر دیگر مدلول های اسطوره ای دلالت می کنند ” ( مهدی زاده،۹۹:۱۳۹۱ ).

همان طور که اشــاره شد رولان بارت اسطوره ها را ایدئولوژی های غالب در هــــر دوره از تاریـــخ می دانـــد ( سجودی،۷۹:۱۳۹۰ ). برای فهم بیش تر از اسطوره بارت به روایت او از شراب در نزد مردم فرانسه می پردازیم. مختاریان می نویسد؛ بارت معتقد است شراب در فرانسه یک نوشیدنی توتمی‏ست، شبیه شیر گاو هلندی یا چای‏ که با آداب خاصی در خانواده‏های اشرافی انگلیس نوشیده می‏شود. این سنگ بنای اخلاق جمعی ا‏ست و نوشیدن شراب جـزو مناسک گــردهم‏آیی آن ها است‏( مختاریان،۱۳۸۸ ). یا می توان به نشـــانه ” موش ” در کشورهای غربی انگلیسی زبان اشاره کرد. نشانه ” موش ” در مرتبه زبانی بر « جونده ی کوچک » دلالت دارد. اما در مقام اسطوره ای خود معنی موش، تابعی از بافت اجتماعی و فرهنگی این کشورها است و موش، اسطوره ای بر کثافات، بیماری و تاریکی فاضلاب زیر زمینی دلالت می کند. پس معنی صریح موش یعنی جونده ی کوچک اما معنی ضمنی آن، با توجه به معانی اجتماعی و فرهنگی ( اسطوره ای ) این کشورها یعنی کثافت، بیماری و … ( مهدی زاده،۹۹:۱۳۹۱ ).در آفرینش معنای اسطوره‏ای، هر فرهنگی به دنبال بدیهی نشان دادن هنجارهای خود است( مختاریان،۱۳۸۸).

از طرف دیگر اگر ما اسطوره را مجموعه ای مختصر از فرهنگ و باورهای یک قوم در نظر بگیریم و نیز صفاتی که در یک شخصیت نهاده می شود، جریان آزاد اطلاعاتی خواهد بود که تغییر در ارزش ها و ادراکات فردی را باعث می شود.

     بارت، مطـــرح می کند که طبیعی ترین اشارات درباره‏ی جهــان به رمزگان‏های فـرهنگی هر ملت بستگــی دارد ( مختاریان،۱۳۸۸ ) و برای کشف رمزگان فرهنگی هر قوم باید وارد حوزه نشانه شناسی شد. نشانه شناسی یعنی یافتن دلالت معنایی در گستره ی بی پایان زندگی بشر مدرن. بارت نشـانه را نیز به دو دسته تقسیم می کند. نشانه هایی که قرار دادی بودن خود را پنهان نمی کنند و دارای انگیزش نیستند و آن ها را تحت عنوان ” نشانه های سالم  ” نام می نهد و نشانه هایی که طبیعتی کاذب دارند و دارای انگیزش و قصد هستنـد که از آن ها به عنوان ” نشانه های ناسالم ” اسم می برد. این نشانه های ناسالم که به طرف مخاطب می آید، خیالی در سر دارد و داشتــن انگیزه، آن را دو لایه می کند. در واقع این نوع نشانه به اسطوره، استحاله می یابد ( بارت،۱۳۸۹: ۱۳ – ۱۲ ).

بارت درباره اسطوره های کهن و اسطوره های مدرن می نویسد؛ در هنگام به کار بردن واژه ی اسطوره، عموما به یاد فرهنگ های ابتدایی، باستانی و شکل های اندیشه ی پیش منطقی می افتیم و البته در این فرهنگ های ایستا و بسته، اسطوره ها بهتر به چشم می خورند. ظاهرا جوامع مدرن، آزادتر و استوارتر بر پایه ی خرد می آیند. اما چنین نیست. نه تنها اسطوره های کهنسال در این جوامع رسوب شده اند؛ بلکه اسطوره های معلقی، با دوام های گوناگون و حتا نیمه عمرهای بسیار ناچیز، دایما ساخته و پرداخته می شوند. ذهنیت جوامع امروزی به گونه ای حیرت انگیز، توانایی ساختن اسطوره از رویدادهای روزمره، سیاسی، اجتماعی، هنری، ورزشی و غیره دارد. گویی چرخ های کارخانه ی اسطوره سازی از چرخش باز نمی ایستد و شگفت آن که ماهیت اسطوره ای فرآورده ی این روند تولید، پنهان می ماند. از رویدادهای سیاسی که ابعاد اسطوره ای می یابند تا زندگی خصوصی هنرپیشه ها یا فوتبالیست ها در میدان های ورزشی و … ( بارت،۱۳۸۹: ۱۳ ).

    نتیجه گیری و جمع بندی

در جمع بندی مباحث مطرح شده باید گفت؛ یکی از راه هایی که باعث حفظ هویت ملی و دینی هر کشور و ملتی می شود، کمک گرفتن از اسطوره ها برای انتقال مفاهیم و ایده های فرهنگی است. هنرمندان و فرهنگیان ما از افراد تاثیرگذاری هستند که می توانند با هنر خود، مانع بروز از خود بیگانگی در بین افراد جامعه شوند. ضمن آن که با توجه به مباحث طرح شده، بهترین زمان برای این تاثیرگذاری رسانه ای دوران کودکی است. دوره ی تاثیرگذاری که شخصیت فرد در حال شکل گیری است.

     رولان بارت معتقد است اسطوره ها ایدئولوژی های غالب هر دوره از تاریخ هستند، و به عنوان یک نظام ارتباطی، دارای پیام هستند. با استناد به این دیدگاه، بدون وارد شدن به بحث ارزش گذاری برنامه های بومی و غیربومی، می توان این طور اظهار داشت که خواه ناخواه ایدئولوژی های جوامع، با شخصیت های اسطوره ای آن ها که در کارتون های انیمیشنی و دیگر اقلام فرهنگی چون عروسک و … طراحی می شوند، وارد فرهنگ جوامع دیگر می شود. ورود این شخصیت ها در حد معمول آن، نه تنها بد نیست بلکه به قول برخی هنرمندان، باعث گسترش جهان بینی و کنجکاوی کودک ( مخاطب این برنامه ها ) به سرزمین های دیگر و نقاط مختلف جهان خواهد شد. اما اگر در این عرصه، جامعه ای تنها مصرف کننده صرف باشد، ناگفته پیداست که چه اتفاقی خواهد افتاد. این که کودک فقط در معرض تشعشات ایدئولوژیک و غیر ایدئولوژیک دیگر جوامع باشد و از فرهنگ خود خوراکی دریافت نکند تا روح او را تغذیه کند یا در صورت وجود چنین محصولاتی نیز، آن قدر جذاب و خواستنی نباشند که مخاطب را با خود همراه کنند، باید منتظر بروز و ظهور شخصیت هایی باشیم که نه این هستند و نه آن؛ انسان هایی که در درون خود به دنبال چه چیز بودن خود، می گردند، و در عمل در دنیایی متشکل از                       انبوه هویت ها، دچار بحران هویت خواهند شد. در همین رابطه می توان به موضوع سبک زندگی نیز اشاره کرد که دغدغه ی مدیران فرهنگی در جامعه ی امروز ما شده است.

از طرفی چون کشور ایران از قومیت های بسیاری تشکیل شده است، به نظر می رسد باید روی اشتراکات فرهنگی اعم از داستان های افسانه ای و اسطوره ها بیش تر کار شود تا تداوم و همبستگی قومیت ها در زیر چتر یک فرهنگ ( اسلامی – ایرانی ) از ضمانت غیر قابل انعطافی برخوردار باشد. علی بلوک باشی در کتاب خود،                در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ های دیگر نگریستن، می نویسد؛ ” اگر میراث تاریخی مشترک، یعنی داستان ها و افسانه ها و اساطیر و حماسه ها و سنن و خاطرات خوش و ناخوش و احساسات و علایق عاطفی مشترک و توجه نفس مستمر به آن میراث و سنن و اساطیر وجود داشته باشد، هویت ملی برتر از هویت های قومی چندگانه             خواهد بود و وحدت ملی با وجود چند قومیت نیز تحکیم خواهد یافت ( بلوکباشی،۱۷:۱۳۸۸ ).

در نهایت، در دوره ای به سر می بریم که قدرت رسانه ای حرف اول را در ارتباطات اجتماعی- فرهنگی می زند و صنایع فرهنگی و رسانه های فرامدرن چون اینترنت، وب و شبکه های اجتماعی، در حال استیلا بر جوامع انسانی است، این اتفاق می تواند فرصتی باشد برای تحکیم بخشیدن به فرهنگ و ارتباطات افراد جامعه و می تواند تهدیدی باشد برای فرهنگ هایی غنی که قدمت بسیاری دارند، اما همچنان در رویای شکوهمند دیروزشان به سر می برند.

 

 

 

 

 

     منابع

  1. آلن سگال . رابرت ( ۱۳۸۹ ) – اسطوره. مترجم: فریده فرنودفر. انتشارات بصیرت. چاپ اول. تهران. ایران.
  2. بارت . رولان ( ۱۳۸۹ ) – اسطوره، امروز. مترجم: شیرین دخت دقیقیان .نشر مرکز. چاپ نهم. تهران. ایران.
  3. باهنر . ناصر ( ۱۳۹۰ ) – دین، رسانه و کودک. اتحادیه رادیو و تلویزیون های اسلامی. چاپ اول. تهران. ایران.
  4. بلوک باشی . علی ( ۱۳۸۸ ) – در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ های دیگر نگریستن. نشر گل آذین. چاپ اول. تهران. ایران.
  5. تقریرات کارگاه ” نقد اسطوره شناختی ” بهمن نامورمطلق
  6. جزوه کارگاه ” ادبیات تطبیقی ” بهمن نامورمطلق
  7. دانسی . مارسل ( ۱۳۸۸ ) – نشانه شناسی رسانه ها. مترجم: گودرز میرانی و بهزاد دوران. نشر آنیسه نما و نشر چاپار. چاپ دوم. تهران. ایران.
  8. روتون . کنت نولز ( ۱۳۸۷ ) – اسطوره. مترجم: ابوالقاسم اسماعیل پور. نشر مرکز. چاپ چهارم. تهران. ایران.
  9. روح الامینی . محمود ( ۱۳۸۸ ) – زمینه ی فرهنگ شناسی. انتشارات عطار. چاپ نهم. تهران. ایران.
  10. سجودی . فرزان ( ۱۳۹۰ ) – نشانه شناسی کاربردی [ مجموعه نشانه شناسی و زبان شناسی ۱ ]. نشر علم. چاپ دوم. تهران. ایران.
  11. صفوی . کورش ( ۱۳۸۲ ) – معنی شناسی کاربردی. انتشارات همشهری. چاپ اول. تهران. ایران.
  12. کالر . جاناتان ( ۱۳۸۹ ) – درآمدی بسیار کوتاه ( بارت ). مترجم: تینا امرالهی. نشــر علــم. چاپ اول. تهران. ایران.
  13. محسنیان راد . مهدی ( ۱۳۸۹ ) – روش های مصاحبه خبری. انتشارات دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها. چاپ نهم. تهران. ایران.
  14. مختاریان . بهار ( ۱۳۸۹ ) – درآمدی بر ساختار اسطوره ای شاهنامه. انتشارات آگه. چاپ اول. تهران. ایران.
  15. مختاریان . آرزو ( ۱۳۸۸ ) [ www.anthropology.ir ] – منبع اینترنتی
  16. مولانا . حمید ( ۱۳۹۰ ) – دانش ارتباطات. موسسه انتشارات کتاب نشر. چاپ اول. تهران. ایران.
  17. مهدی زاده . سید محمد مهدی ( ۱۳۹۱ ) – نظریه های رسانه: اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی. انتشارات همشهری. چاپ دوم. تهران. ایران.
  18. میرفخرایی . تژا ( ۱۳۹۰ ) [ www.hamshahritraining.ir ]– منبع اینترنتی
  19. نامورمطلق . بهمن ( ۱۳۹۰ ) – نظریه ها و نقدهای ادبی. هنری، درآمدی بر بینامتنیت نظریه ها و کاربردها. نشر سخن. تهران. ایران.
  20. نرسیسیانس . امیلیا ( ۱۳۹۱ ) – انسان، نشانه، فرهنگ. نشر افکار. چاپ دوم. تهران. ایران.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.