استاد مطهری در تبیین فریضه امر به معروف و نهی از منکر چه در بُعد نظری و چه در بُعد عملی راه نظارت عمومی را تنها از طریق آگاهانه و شناخت این فریضه می دانسته که تبیین آن در جامعه از مهمترین وظایف رسانه است و در مباحث خود نیز به این سمت و سو حرکت کرده است . از نظر ایشان مسأله نظارت عمومی در میان مسلمانان غالباً با امر به معروف و نهی از منکر عجین است و با آن عینیت و مصداق می یابد . از این رو مباحث ایشان ضمن ضرورت آسیب شناسی معرفتی درباره زدودن غبار تحریف و انحراف و بهره مندی نادرست از این فریضه اجتماعی نهفته و راهکار رسیدن به جامعه مطلوب نیز در بازشناسی دقیق این فریضه و اجرای درست آن در جامعه امکان پذیر است که رسانه در این رابطه وظیفه خطیری بر عهده دارد. با عنایت به دیدگاه ایشان تا زمانی که مفاهیم و فریضه های دینی مطرح و کاربردی در جامعه و در میان مسلمانان جایگاه و منزلت واقعی خود را نیابند ، دست یابی به جامعه و نظام اسلامی مطلوب امکان پذیر نیست .لذا رسانه ها می بایست با تبیین درست ابعاد مفهومی وموضوعی نظارت عمومی مطلوب سازوکارهای فرهنگی واجرایی نظارت عمومی مطلوب را با مشارکت دیگر نهادهای مسئول فراهم نمایند. مسئله ای که این مقاله بدنبال تبیین آن است فهم دقیق اندیشه استاد مطهری و ارائه راهکارهای رسانه ای مطلوب از طرف ایشان در حوزه نظارت عمومی مطلوب است که می تواند کارکنان رسانه را در در این راستا یاری رساند.
مقدمه
* بازخوانی دیدگاههای اندیشمندان اسلامی به خصوص دیدگاه بزرگانی چون استاد مطهری در فهم دقیق وظایف نظارتی رسانه می تواند برای سیاستگذاران رسانه راهگشا باشد.
* استاد مطهری مسئولیت اجتماعی را اصل می داند و به نظر او در یک جامعه اسلامی نظارت تنها در صورتی امکان پذیر است که فریضه بسیار مهم امر به معروف و نهی از منکر در آن جامعه به درستی درک و به صورت جدی اجرا شود.
* امروز کتاب هایی در کشور ما در قالب رمان و داستان منتشر می شود که برای اخلاق و روحیه جوانان مانند سهم مهلک است، کتاب هایی که هدف نویسنده تخلیه عقیده های جنسی خود و تحریک غریزه جنسی جوانان است.
* منظور از فساد اداری، مجموعه تخلفات، بی انضباتی ها، قانون شکنی ها و تباهی ها است که در ادارات و نهاد های دولتی یا شرکت های وابسته به دولت و یا حتی سازمان ها و شرکت های خصوصی رواج دارد.
* استاد مطهری می گوید :«تصور عامه مردم درباره امر به معروف این است که بند کفش و دگمه لباس، موی سر و دوخت جامه مردم ایراد بگیریم در صورتی که اینها منطقه آزادی مردم است، منطقه آزادی افراد غیر از محیط و جو اجتماعی است.»
* امام خمینی: «همه ملت موظفند که نظارت کننده به این امور نظارت کنند. اگر من یک پایم را کنار گذاشتم ملت موظفند که بگویند پایت را کج گذاشتی، خودت را حفظ کن. مسئله، مسئله مهمی است. همه موظفند به این که نظارت داشته باشند در همه کارهائی که الان مربوط به اسلام است.»
* معروف هر کار خیر و نیک را می گویند و منکر هرچه زشت و پلید است.
* در نهاد هر انسانی گونه ای میل به خوبی و نفرت از بدی وجود دارد. این حس فطری در سطح جامعه به شکل گرایش عموم به خیر (معروف) و بیزاری از بدی و تبعیض (منکر) عینیت می یابد.
برهیچ‌کس پوشیده نیست که رسانه با توجه به کارکرد نظارتی نقش بسیار بسزایی در شکل‌گیری افکار مخاطبان خود دارند و البته از این طریق در تغییراتی که در جامعه شکل می‌گیرد، سهیم می‌باشند. رسانه با پیام‌های ارسالی خود ذهن خسته از کار و تلاش مخاطبی را که درگیر فعالیت‌های روزمره است، به شدت تحت تأثیر قرار میدهد.
با توجه به نقش تعیین‌کننده کارکرد نظارتی رسانه در جامعه اسلامی ما ضرورت ایجاب می‌کند تا نگاهی دوباره به نقش و جایگاه رسانه ملی از بعد نظارتی صورت گیرد . لذا بازخوانی واستفاده از دیدگاه های اندیشمندان اسلامی در فهم دقیق وظایف نظارتی رسانه در این زمینه بخصوص دیدگاه بزرگانی چون استاد مطهری می تواند برای سیاستگذاران رسانه راهگشا باشد.
به منظور رسیدن به هدف فوق بیان این نکته ضروری است که هیچ موفقیّتی بدون تلاش و کوشش و صبر و استقامت و نظارت مستمر به دست نمی آید و هیچ ملتی بدون فکر و اندیشه و استفاده از خرد جمعی نباید انتظار معجزه داشته باشد . اگر بخشی از کشورهای جهان به پیشرفت اشتهار دارند، قطعاً این توفیق نتیجه بهره برداری صحیح از ظرفیت های رسانه ای جامعه خود و نظارت بر چگونگی و نحوۀ استفاده از این ظرفیت های مادی و معنوی است .
یقینا اصلاح ساختارهای نظارتی نیازمند عزم ملی و خواستار نظارت عمومی است . نظارت یک مسئله عمومی و از جنس مسئولیت اجتماعی است . به این معنا که یک انسان مسلمان همان گونه که در برابر خود و خدای خود ، در سطحی دیگر مقابل خانواده و بستگان خود مسئول شمرده می شود به همان نسبت و بلکه بیشتر نسبت به جامعه خویش مسئولیت دارد و دارای وظایف و تکالیفی است که می بایست به انجام آنها مبادرت ورزد . شناسایی آسیب ها و آفت ها و دغدغه های اسلامی و اجتماعی ، راههای رسانه ای صحیح نظارت و هموار نمودن راه نظارت عمومی رسانه به منزلۀ مسئولیتی اجتماعی و همگانی در شرایط و برهۀ حاضر جامعه ما تنها از طریق آگاهی و شناخت این حق و وظیفه میسور است . این نوشتار به صورت ضمنی این مدعا را دنبال می کند که وظایف رسانه در ایضاح مفاهیمی که به نوعی با حوزۀ عمومی سروکار دارند و می توانند وفاق و اجماع عمومی و همبستگی را در پی داشته باشد ، ما را به چه نتایجی می رساند به نظر می رسد، مهمترین نقطۀ آسیب پذیر جامعۀ دینی آسیب از ناحیه نظارت و راهکارهای آن است ، و تا زمانی که مفاهیم مطرح و کاربردی در جامعه و در میان جامعه ما جایگاه واقعی خود را نیابند و از وضوح نسبتا مناسبی در میان مسئولان و نخبگان برخوردار نگردند، دست یابی به جامعه و نظام سیاسی اسلامی مطلوب میسور نخواهد بود . رسانه ها در تبیین درست مسأله نظارت عمومی می تواند جایگاه و منزلت این عنصر را در جامعه روشن سازند و چراغی باشند فراروی مردم و حاکمان که آزادنه و آگاهانه در مسیری برنامه ریزی شده حرکت نمایند و به اصلاح حرکت های نادرست و خطا بپردازند . چراکه مسأله نظارت عمومی رسانه از پیچیده ترین مسائل در جامعه است که با مسأله مسئولیت اجتماعی پیوند عمیقی دارد . لذا ضرورت و اهمیت این مسأله در جامعه ما از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
هدف این نوشته ارائه بحثی درباره نظارت عمومی رسانه به مثابه مسئولیتی عام و اجتماعی با تأکید بر اندیشه آیت ا… مرتضی مطهری است- البته با استنباط از کلمات معظم له چون استاد مطهری مستقیماً جملات خویش را خطاب به رسانه ها ایراد نفرموده اند- و این که استاد مطهری نسبت به مسأله نظارت عمومی چگونه می اندیشیده و چه تدبیری برای اصلاح جامعه و نهادینه ساختن سپهر نظارت عمومی مطلوب در جامعه دینی اندیشیده و مطرح ساخته است .
استاد مطهری در این زمینه مسئولیت های اجتماعی را اصل می داند و آن را مهم ترین و انسانی ترین مسئولیت ها می داند . به نظر ایشان در یک جامعه اسلامی نظارت تنها در صورتی امکان پذیر است که فریضه بسیار مهم امربه معروف و نهی از منکر در آن جامعه به درستی درک و به صورت جدی اجرا شود .اگر چه درحوزه عملی این فریضه همواره سوءاستفاده هایی شده است . [۱]
در این تحقیق به شیوه استنباطی مبتنی بر اندیشه استاد مطهری تلاش می شود به این سؤال پاسخ داده شود که وظایف نظارتی رسانه در ایجاد جامعه مطلوب اسلامی از دیدگاه استاد مطهری چه ویژگی هایی دارد؟
اهدافی که در این تحقیق دنبال می شود شامل موارد زیر است :
۱- وظایف نظارتی رسانه ها از نظر استاد مطهری و امام خمینی(ره)
۲- آسیب شناسی نظارت عمومی کنونی
۳- ترسیم شیوه های رسانه ای صحیح و بایسته نظارت عمومی مطلوب
۴- سازوکار و راه کارهای رسانه ای ساماندهی نظارت عمومی مطلوب
۵-نتیجه گیری
امید است نتایج این مقاله مورد استفاده اصحاب رسانه در جهت برقراری نظارت مطلوب و آرمانی قرار گیرد .
۱-آسیب شناسی نظارت عمومی کنونی
اصطلاح آسیب شناسی در اصل به علم پزشکی تعلق دارد . این اصطلاح به تدریج به علوم اجتماعی راه یافته و تحت عنوان آسیب شناسی اجتماعی به معنای علم مطالعه بی نظمی ها و نابسامانی های اجتماعی به کار رفته است . این اصطلاح در سالهای اخیر به حوزه معرفت دینی نیز رسوخ کرده و عنوان آسیب شناسی دینی به خود گرفته است . [۲]
منظور ما از آسیب شناسی جامعۀ دینی از دیدگاه استاد مطهری ، شناسایی نقاط ضعف و آسیب پذیر جامعه دینی است و این که جامعه دینی را ممکن است آفت ها و آسیب هایی تهدید کند ؛ اگرچه شناسایی تمام ابعاد آسیب پذیر جامعه دینی که نیازمند نظارت مستمر است از عهده این مقاله بر نمی آید، اما لازم است به برخی از این آفت ها و آسیب ها اشاره ای نماییم ، که همواره از دغدغه های استاد مطهری بوده است . بدیهی است نظارت در درجه اول زمانی اهمیت بیشتری پیدا می کند که متوجه نقاط آفت پذیر جامعه باشد و آن نقاطی که امکان آسیب پذیری بیشتری دارد باید در درجه اول اهمیت قرار گیرند و نظارت مستمر بر این نقاط متمرکز باشد .
از نقاط ضعف ما امروز نظارت ضعیف بر امور جاری اعم از اقتصادی و فرهنگی و اداری است ؛ به عبارت دیگر اجرای ضعیف آن بخشی از امر به معروف و نهی ازمنکر که مربوط به حکومت اسلامی است .
صبح که از خواب بر می خیزیم ، می رویم نانوایی می بینیم خود نانوا نان را گران کرده است ، بدون این که دولت اعلام کرده باشد ، بعد از مدتی دولت تسلیم می شود یا مخالفت می کند و به هر حال نانوا کار خودش را می کند و ای بسا با کیفیت بدتر و وزن کمتر نان را به مشتری بدهد . همین طور است نرخ تاکسی که نه راننده می داند نرخ مطلوب چیست و نه مسافر ، همه را به امان خدا رها کرده اند . اگر هم نرخی اعلام می شود معمولا نظارتی بر اجرای آن نیست . این ها اقتدار حکومت را کاهش می دهد . نرخ کالاها و خدمات اساسی نباید بدون اعلام دولت حتی یک ریال افزایش یابد ، نه آن ظلم “ظّل السلطان” که نانوای خطاکاری را درون تنور انداخت و از روز بعد همه نانها با کیفیت عالی پخت می شد، درست است و نه این تساهل که امروز در جریان است .
ب-مثالها برای نظارت ضعیف در امور فرهنگی
امروز کتاب هایی در کشور ما منتشر می شود در قالب رمان و داستان که برای اخلاق و روحیه جوانان مانند سّم مهلک است ، کتاب هایی که هدف نویسنده تخلیه عقده های جنسی خود و تحریک غریزۀ جنسی جوانان است که نتیجۀ آن یا ارضاء نامشروع این غریزه است یا سرکوب آن و پدید آمدن از عقده های روانی در جوانان و در هر دو حال موجب تضعیف قوای جسمی و روحی آنها. متاسفانه سیر کیفیت فیلم های سینمایی نیز به تدریج به این سو می رود اگرچه اخیراً اندکی بهبود یافته است . نوارهای موسیقی و فیلم های مبتذل نیز در دسترس است و در مورد اینترنت و ماهواره و غیره … نظارت جدّی بر این موارد نیست . بدیهی است وقتی که زمینه گناه فراهم باشد عدۀ بیشتری در این گرداب هولناک فرو خواهند رفت . چرا در زمان رژیم گذشته عده زیادی گرفتار مفاسد اخلاقی بودند ، چون محیط اجتماع فاسد بود و زمینه برای گناه مساعد ، نمونه دیگر مسأله حجاب در کشور ماست . امروز اگر زنی با وضعیت ناهنجار از نظر رعایت حجاب اسلامی در خیابان ظاهر شود یا اگر عروسی به طور نیمه عریان در خیابان گردانده شود هیچ مرجع قانونی نیست که به او تذکر دهد یا او را مجازات نماید . مسئولین مربوطه نیز با زیرکی از زیر بار مسئولیت خطیر نظارت بر اخلاق جامعه و اجرای احکام اسلام شانه خالی می کنند و با این سخن که باید کار فرهنگی کرد ، خود را راحت کرده اند در حالی که خود بهتر می دانند که کار فرهنگی ، نسبت به کار فرهنگی دشمن با توجه به تاثیرات ماهواره ها نزدیک صفر است و بدون اقدامات عملی که بخشی از امر به معروف و نهی از منکر و متوجه دولت است ضمانتی برای سلامت معنوی و اخلاقی جامعه نیست . [۳]
ج-مثال درباره فساد اداری
فساد اداری عبارت است از استفاده غیر قانونی از اختیارات اداری برای نفع شخصی[۴] و غالباً به رشاء و ارتشاء ، اختلاس ، کار شکنی و تعلّل در امور ارباب رجوع اطلاق می شود .
به عبارت دیگرمنظور از فساد اداری ، مجموعه تخلفات ، بی انظباطی ها ، قانون شکنی ها و تباهی هایی است که در ادارات و نهادهای دولتی یا شرکت های وابسته به دولت ، یا حتی سازمانها و شرکت های خصوصی رواج دارد . متأسفانه در شرایط کنونی ، دامنه و ابعاد فساد اداری در کشور گسترده شده است . [۵]
بررسی های انجام شده نشان می دهد که آمار پرونده های فساد اداری در کشور از سال ۱۳۶۷ و پس از پایان جنگ تحمیلی رشد سریعی یافته است . برای مثال تعداد پرونده های سوء استفادۀ بزرگ از ۱۰۰۰ پرونده در سال ۱۳۶۷ به ۵۰۰۰ پرونده در سال ۱۳۷۲ رسیده که در هر سال به طور متوسط %۳۸ رشد داشته است . [۶]
در سال ۱۳۷۷ از میان تخلفات انجام شده ۲۵۷۱ مورد (%۶۶/۵۵) از نوع اداری و ۲۰۴۸ مورد (%۳۴/۴۴) از نوع تخلف مالی بوده است .[۷]
کافی است درباره جامعه کنونی شما به یکی از ادارات دولتی نظیر شهرداری ها و بانک ها در شرایط عادی مراجعه کنید یا مشکل قضایی برای شما به خصوص در زمینه مشکلات املاک پدید آمده باشد ، آن وقت براحتی در می یابید که به دلیل ضعف نظارت در این نهادها و سازمانها ممکن است مشکلات پیچیده ای برای شما فراهم گردد .
بجز مواردی که ذکر گردید ، استاد مطهری آفات و آسیب هایی را متوجه نهضت اسلامی دانسته است، که نیاز به نظارت رسانه ای بیشتری دارند و به نظر ایشان اگر به آنها رسیدگی نشود انقلاب مانند درخت آفت زده می شود و از بین می رود . ایشان شش آفت برای نهضت اسلامی ذکر فرموده اند که عمدتاً مربوط به ارتباط عمیقی با وظایف رسانه دارد که عبارتند از : نفوذ اندیشه های بیگانه ، تجدد گرایی افراطی ، ناتمام گذاشتن نهضت ، رخنۀ فرصت طلبان ، ابهام طرح های آینده نهضت ، قلب اندیشه های نهضت. [۸]
بدون تردید امروز دو آفت نفوذ اندیشه های بیگانه و تجددگرایی افراطی (در برخی افراد) پدید آمده اند که نظارت بیشتری را می طلبد .
البته در گسترده وسیع تر اگر به فریضه امر به معروف و نهی از منکر به عنوان مهمترین عنصر دینی جهت نظارت عمومی به جامعه نگاه کنیم ، مباحث استاد مطهری در حوزه اجرایی- ورسانه ای این فریضه جنبه آسیب شناسانه به خود می گیرد ، چه آنجا که این بحث را در تاریخ اسلام و تحلیل قیام امام حسین (ع) دنبال می کند.[۹] و چه آنجا که از این بحث در زمان معاصر سخن می گوید و جایگاه آن را در میان فکر و عمل مسلمانان ترسیم می کند ، دغدغه او این است که امر به معروف و نهی از منکر فراموش شده است و به نظر ایشان «معروف و منکر آن معنای وسیع خود را از دست داده است و محدود شده اند به یک سلسله مسائل عبادی که بدبختانه آن هم عملی نمی شود ». [۱۰]
از نظر ایشان این آسیب در دوره ای پس از رحلت رسول اکرم (ص) در میان مسلمانان رخ نموده و البته در دوره حکومت امویان و عباسیان و به طور خاص در دوره میانه توانست خود را به جامعه اسلامی تحمیل نماید.
در واقع آنگونه که آیت ا … نائینی به درستی اشاره می کند . از مشکلات دیگری که این فریضه نتوانسته جایگاه خود را در میان مسلمانان بازیابد برداشت های نادرست از آن است .[۱۱]
استاد مطهری نیز در این زمینه می گوید : «تصور عامه مردم ما درباره امر به معروف این است که به بند کفش و دگمه لباس ، موی سر و دوخت جامۀ مردم ایراد بگیریم ، در صورتی که اینها منطقه آزادی مردم است ، منطقه آزادی افراد ، غیر از محیط و جوّ اجتماعی است . »[۱۲]
۲-وظایف نظارتی رسانه از نگاه امام خمینی(ره)
پیش از پرداختن به دیدگاه های استاد مطهری لازم است در ابتدا بررسی نماییم که آیا رسانه وظیفه نظارتی بر جامعه را دارد ؟ در این رابطه مراجعه به دیدگاه امام خمینی(ره) می تواند راهگشا باشد. با مراجعه به سیره عملی و نظری حضرت امام (ره) که از جایگاه ولایت مداری بر رسانه برخوردار بود معلوم می شود که عنصر نظارت در بطن نظریات ایشان در رابطه با رسانه وجود داشته و در مجموع معنای نظارت رسانه را حضرت امام (ره) تأیید و ترویج کرده است. بنیان گذار جمهوری اسلامی توجه و تأکید ویژه ای به مسأله نظارت داشته اند و حتی قائل به نظارت همه جانبه می باشند و این که همه اجزاء مملکت باید نظارت در امور بکنند که نتوانند شیاطین باز رخنه کنند . ایشان می فرمایند:«همه اجزاء مملکت باید نظارت در امور بکنند که نتوانند شیاطین باز رخنه بکنند،همه جاهایی که یک عضوی ازاعضای ادارات دولتی یا دولت ، عضوی از اعضای دولت تکفّل می کنند مردم موظّفندکه نظارت بکنند درآن خودشان باید ناظر باشند که چه می گذرد وخودشان مکلفند .»[۱۳]
و درباره اهمیت نظارت و شیوه آن معتقدند : «همه ملت موظفند که نظارت کنند، به این امور نظارت کنند . اگر من یک پایم را کنار گذاشتم ملت موظفند که بگویند پایت را کج گذاشتی ، خودت را حفظ کن . مسئله ، مسئله مهمی است . همه موظفند به این که نظارت داشته باشند در همه کارهایی که الان مربوط به اسلام است . »[۱۴]
از ۹۷۳ مورد سخنرانی حضرت امام (ره) تقریبا ۸۱ مورد (رقمی معادل ۳/۸ درصد) در مورد رسانه ها بوده که از این میان ۲/۶ درصد به صورت صریح بر نقش نظارتی رسانه ها تأکید می کند، حکایت از اولویت و اهمیت نظارت در اندیشه سیاسی امام (ره) دارد. [۱۵]نکته جالب آن که، گسترده شدن قلمرو یک رسانه و ورود آن به میان عوام، منجر به زوال و یا نادیده انگاشتن نقش نظارتی آن رسانه نزد امام (ره) نمی شود.به گونه ای که در بحث از صدا و سیما که حدودا ۸/۱۲ درصد از کل موضوعات سخنرانی امام (ره) را به خود اختصاص می دهد، مشاهده می شود رقمی معادل ۲/۲ درصد از این میزان به ضرورت اعمال حق نظارت اختصاص یافته است. [۱۶]
حتی امام خمینی(ره) به نوعی نیابت نظارتی از طرف مردم برای رسانه نسبت به زمامداران قائل است واینکه رسانه می توانند در خدمت اجرای صحیح اصول “نصیحت ائمه مسلمین” و “امر به معروف و نهی از منکر” قرار گیرد.تعبیر حضرت امام (ره) در این جا صراحت تمام دارد:
“هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیما در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانع کننده بدهد و در غیر این صورت اگر برخلاف وظیفه اسلامی خود عمل کرده باشد، خود به خود از مقام زمامداری معزول است.” [۱۷]
در مجموع آن چه که از سیره عملی و نظری حضرت امام (ره) استنتاج می شود این است که امام (ره) بر عنصر نظارت رسانه ای بسیار اهمیت می دادند و آن را از باب امر به معروف و نهی از منکر و از مصادیق بارز مسؤولیت عمومی (کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته) می دانستند.
۳-ترسیم شیوه های رسانه ای صحیح و بایسته نظارت عمومی مطلوب
استاد مطهری با توجه به آسیب شناسی مذکور ، وارد نگاه ایجابی به مسأله نظارت در حوزه عمومی “امر به معروف و نهی از منکر” می شود و با برداشت متفاوتی نسبت به این فریضه، فقدان آن را به مثابه مسؤلیتی اجتماعی می نگرد و بر این باور است که در بارۀ این مفهوم در حوزۀ نظری سخنان بی شماری گفته شد، اما در حورۀ عمل نتایج ملموسی حاصل نشده است. به نظر ایشان با توجه به آموزه های قرآنی” امر به معروف و نهی از منکر” که در سوره توبه [۱۸] آمده است ، لازمۀ ایمان حقیقی و واقعی، نه ایمان تقلیدی و تلقینی ، رابطه علاقه به سر نوشت یکدیگر است. [۱۹]
به دیگر سخن ، ایشان” امر به معروف و نهی از منکر” را مسؤلیتی اجتماعی تلقّی می کند که لازمه و در شمار ایمان حقیقی است . از این منظر محبت و علاقه لوازمی دارد که احساس مسئولیت نسبت به جامعه و انسان های دیگر و نظارت و امر به معروف و نهی از منکر می تواند مهم ترین آنها باشد . دیدگاه استاد مطهری در تحقق نظارت عمومی مطلوب با استناد به روایتی از امام باقر (ع) به وسیله “امر به معروف و نهی از منکر” است که دیگر فرایض نیز حیات می یابد راهها امن می گردد ، کسب ها حلال می گردد ، مظالم به صاحبان اصلی آن باز می گردد ، زمین آباد می شود ، از دشمنان انتقام گرفته می شود و در نهایت این که کارها به این سبب سامان می یابد .
معروف ، هر کار خیر و نیک را می گویند و منکر هر چه زشت و پلید است ، امر و نهی نیز به معنای فرمان و باز داشتن آمده است . این چهار واژه محدود به قیدی نیست . البته در ملاک معروف و منکر مباحث گوناگونی مطرح شده است که کاملترین ملاک پذیرفته شده آن است که «معروف عبارت است از هرچیزی که عقلا یا شرعاً انجامش مستحق و نیکو باشد و عقل و شرع ، انجامش را لازم بداند و منکر عبارت است از هر چیزی که عقل و شرع ، ترک آن را مستحق و نیکو بداند و انجامش را ناپسند بدارد .[۲۰]
حضرت امام (ره) در تحریر الوسیله می فرماید : «آنچه عقلاً یا شرعاً واجب است ، امر به آن واجب است و آنچه عقلاً زشت است و شرعاً حرام ، نهی از آن واجب است و آنچه مستحب است امر به آن مستحب است و آنچه مکروه است نهی آن مکروه می باشد . »[۲۱]
با توجه به تعریف فوق از” امر به معروف و نهی از منکر” در صورت تحقق این فریضه ، حکمت ها و بایسته ها و اثرات آن شامل موارد ذیل می شود :[۲۲]
الف-ولایت و تشکیل حکومت صالحه اسلامی
بدون شک نظارت عمومی مطلوب زمانی حاصل می شود که در هر جامعه ای از منکر جلوگیری شود و به معروف امر گشته و اجرا شود . دقت در آیات قرآن و روایات شریفه معصومین (ع) این نکته را روشن می کند که در حوزه عملی و نظارت عمومی “امر به معروف و نهی از منکر” ریشه در اصل ولایت اعم از خاصه و عامه دارد . آثاری که در روایات برای امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده لزوماً به اثبات حکومت اسلامی در حوزه عملی و نظارت عمومی مطلوب می انجامد و مومنین موظفند منکرات را از جامعه خویش دفع کنند و اگر حکومت دینی فاسد باشد ، اصل حکومت در نظر دین داران ، بزرگ ترین منکر محسوب می گردد .
اصل امر به معروف و نهی از منکر مطابق روایات آمده است «ان الامر با المعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء فریضه عظیمه بها تقام الفرایض و تأمن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ینتقم من الاعداء و یستقیم الامر.» در این حدیث هفت اثر برای امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده است که در صورت اجرا و عمل به آنها نظارت عمومی مطلوب در بعد اجتماعی حاصل شده است .
۱ ـ قوه اجرائیه واجبات
۲ ـ ایجاد امنیت در جامعه
۳ ـ سالم شدن روابط تجاری و معاملات و داد و ستد
۴ ـ جلوگیری از ظلم ظالمان و احقاق حق مظلومان
۵ ـ عمران و آبادی و پیشرفت جامعه
۶ ـ انتقام از دشمنان و آنان را به راه انصاف کشیدن
۷ ـ اصلاح و سالم سازی امور جامعه
تمام کارهایی که در این روایت مورد نظر است ، امور حکومتی است و آن چه” ابن اخوه” در کتاب «معالم القربه» تحت عنوان امور “حسبه” قرنها پیش مطرح می کند. تماماً وظایفی است که یک حکومت صالح و اسلامی عهده دار آن است . اگر برخی روایات در باب ولایت با روایات امر به معروف و نهی از منکر مشخص گردد . با توجه به مباحث بالا مشخص می گردد که نظارت عمومی مطلوب زمانی تحقق می یابد که فریضه امر به معروف و نهی از منکر به درستی و به تمامی در جامعۀ دینی و اسلامی اجراء گردد.[۲۳]
پیش از اینکه وارد دیدگاه استاد مطهری در این زمینه شویم لازم است حقیقت جامعه را از نظر ایشان تشریح نماییم.
استاد مطهری نظریات مربوط به حقیقت جامعه را در چهار دسته کلی مطرح می کنند.
۱ – ترکیب جامعه از افراد ، ترکیب اعتباری است، یعنی واقعاً ترکیبی صورت نگرفته است.
۲ – جامعه مرکب حقیقی است که مرکب صناعی است، یعنی افراد هویت دارند اما استقلال ندارند همانند اجزاءی یک ماشین.
۳ – جامعه مرکب حقیقی است از نوع مرکبات طبیعی اما ترکیب روح ها و اندیشه ها و عاطفه ها و خواسته ها و اراده ها و بالاخره ترکیب فرهنگی ، نه ترکیب تن و اندام ها . افراد انسان ها که هر کدام با سرمایه ای فطری و سرمایه های اکتسابی از طبیعت وارد زندگی اجتماعی می شوند روحاً در یکدیگر ادغام می شوند و هویت روحی جدیدی که از آن به روح جمعی تعبیر می شود به وجود می آید.
۴ – جامعه مرکب حقیقی است بالاتر از مرکبات طبیعی و انسان نسبتش با جامعه نسبت ظرف خالی است به آبی که در آن ریخته می شود.
استاد مطهری پس از طرح مفصّل چهار نظر بالا، نظر سوم را مطابق قرآن کریم می دانند. از نظر ایشان همچنان که گفتیم قرآن در شکل یک کتاب علمی و فلسفی بشری، مسائل را طرح نمی کند، بلکه به شکل دیگری مطرح می کند. قرآن مسائل مربوط به جامعه و فرد را به گونه ای برداشت می کند که در نظریه سوّم تأکید می شود. [۲۴]
با توجه به مقدمه فوق وباتوجه به اینکه استاد مطهری قائل به نظریه سوم است که جامعه را مرکب حقیقی می داند، بر مبنای « استقلال اجتماعی » هیچ عملی در اجتماع ، فردی نیست. جامعه مانند بدن زنده است که اعضای آن در حکم اعضای زندۀ یک واحد زنده است، از این نظر جامعه انسانی سمبلی از عالم آفرینش است.
طبق این مقدمه می توان دریافت که « آمر به معروف و ناهی از منکر » آگاه به حکم این که جامعه اسلامی را یک واحد می داند، مانند یک پیکر یا یک کشتی درمواجهه با ایجاد فساد و گناه درجامعه فوراً به دفع آن اقدام می کند ، چون فساد در یک بخش از جامعه ممکن است به بخش ها ی دیگر آن سرایت نموده و باعث فساد کل جامعه باشد.
حضرت امام ( ره ) نیز در مسأله امر به معروف و نهی از منکر و ضرورت اجراء آن در جامعه بیان می نماید که کوشش کنید که احکام اسلام را هم عمل کنید و هم وادار کنید دیگران عمل کنند. همان طور که هر شخصی و هر فردی موظّف است که خودش را اصلاح کند. موظّف است که دیگران را هم اصلاح کند. اصل امر به معروف و نهی از منکر برای همین است که جامعه را اصلاح کند. [۲۵]
البته استاد مطهری در زمینۀ احتمال تأثیر و نتیجه بخش بودن امر به معروف و نهی از منکر و اثرات اجتماعی آن بیان می دارد که افراد جامعه باید شرط توانایی آن را به دست بیاورند و واجب است که به دنبال کسب آگاهی و شرایط لازم جهت اجراء آن بروند تا بتواند در جهت اجراء امر به معروف ونهی از منکر به نتیجه لازم برسند. چون توانایی ، قدرت و آگاهی اتفاقی حاصل نمی شود. [۲۶]
استاد مطهری بر این باور است که یگانه چیزی که در هیچ زمانی ممکن نیست به طور کلّی جلوی آن را گرفت و هیچ قدرتی نمی تواند به کلی از او جلو گیری کند. همین امر به معروف و نهی از منکر است. [۲۷]
ج-معرفت و قدرت جامعه در تحقق فریضه امر به معروف و نهی از منکر
استاد مطهری به دو عنصر دیگر -که ارتباط عمیقی با وظایف رسانه دارد- پیش از این به صورت گذرا به آنها اشاره شد، در تحقق نظارت عمومی از منظر فریضه امر به معروف و نهی از منکر تأکید زیادی دارد که نخست معرفت و آگاهی و دانش و دیگری ، قدرت و توانایی برای جلوگیری از برخی پیامد های نظارت عمومی را از بایسته های اجرایی این فریضه می داند و بر این دو نکته تأکید زیادی می کند و با توجه به این دو عنصر بر این باور است که ،« این مسؤلیت را نمی توان فردی انجام داد،لازم است در تحقق این فریضه وحدت و همکاری و قدرت لازم وجود داشته باشد». [۲۸]
به نظر ایشان آگاهی باید اجتماعی و دسته جمعی ، تعاونی و حزبی باشد، تشکلّ و نظم و تقسیم کار لازم است و از طرف دیگر تصمیم و اراده اجراء و قطعّیت اجرایی ضرورت دارد. این تعّهد اجتماعی از نظر اجرایی نیز مانند جنبۀ آگاهی، نیازمند به تعاون و همکاری است.[۲۹]
مبتنی بر دیدگاه فوق بجز رسانه چه نهاد قدرتمندی توانایی آگاهی بخشی وبسیج عمومی جامعه را در تحقق اهداف فوق دارد.لذا ضمن دعوت کمک به ایجاد همگرایی وهمکاری عمومی نقش آگاهی بخشی ونظم بخشی قابل توجهی به صورت کاملاً هدفمند در جامعه ایفاء نماید. به منظور درک اهمیت موضوع تصور شود که رسانه ها عکس این رویکرد را عمل نمایند.
۴-راهکارهای رسانه ای ساماندهی نظارت عمومی مطلوب
طی مباحث گذشته مشخص گردید که تحقّق نظارت عمومی مطلوب از دیدگاه استاد مطهری و ایجاد اصلاحات لازم در جامعه اسلامی تنها از طریق اجرای صحیح فریضه امر به معروف و نهی از منکر امکان پذیر است. فریضه ای که در میان مسلمانان مهجور و مغفول مانده است . اما راه حل رسانه ای موضوع چیست ؟
از نظر استاد مطهری مهمترین راه حل اینست که اصل امر به معروف و نهی از منکر را در جایگاه و مرتبه خود قرار دهیم و آن را کوچک نشماریم . و وظیفه رسانه این است که ،تا آنجا که نیازی به اعمال زور نیست ،این فریضه توسط رسانه ها در جامعه نهادینه شود و به عبارت دیگر رسانه ها طوری عمل کنند که امر به معروف و نهی از منکر در جامعه فراموش نشود . و توسط رسانه آن بخش از اجرای این اصل که منوط به اعمال زور و وظیفه حکومت اسلامی است به درستی تبیین شود وبه عنوان مطالبه عمومی مطرح شود . تا در جامعه به طرز صحیح عمل شود . ضمن اینکه مدیران و کارکنان رسانه از نظارت درون سازمانی خود قافل نشوند ودر بعد بیرونی نیز لازمه این کار ، آموزش افرادی است که از طرف حکومت اسلامی عهده دار این مسؤلیت بزرگ می شوند،چون هر کسی صلاحیت این کار را ندارد. ای بسا افرادی که با نهی از منکر خود مرتکب چندین منکر دیگر می شوند. برای تحقّق این اصل در جامعه نیاز به راهبردهای کلان رسانه ای است. ومهم ترین کار رسانه ، پرورش مذهبی مردم است تا همه منکرات اعم از اقتصادی و فرهنگی، دولتی و مردمی در حیطه کار رسانه باشد.برای پی گیری این هدف بزرگ باید اقدام کرد هنوز دیر نشده است، جلوی ضرر را هر جا بگیریم منفعت است.چراکه تشکیلات فعلی رسانه پاسخ گوی نیاز های جامعه آرمانی اسلامی نیست.
در بعد اجرایی و استفاده از قوه قهریه در امر نظارت وامر به معروف در جامعه از نظر تاریخی نهاد ،سازمان و تشکیلات مستقلی تحت عنوان اداره “حسبه” قبلاً در میان مسلمین سابقه داشته است. [۳۰]در باره اداره “حسبه” موارد ذیل را می توان بیان نمود:
مسلمین بر مبنای متون دینی و سیره عملی بزرگان آئین و به ویژه بر مبنای آیه« ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون»[۳۱]سازمان و تشکیلات مستقلی در جامعه اسلامی ایجاد کردند با عنوان دائره حسبه یا دائره احتساب و قرن ها ادامه یافت شواهد تاریخی نشان میدهد که تأسیس این دائره در قرن چهارم بوده است و علی الظاهر در قرن سوم پیاده شده باشد. محتسبین و مخصوصاً آنان که در رأس حسبه بوده اند می بایست.همه عالم و مطّلع باشند و همه با ورع و تقوا و امانت، و یک نوع احترام دینی در میان مردم داشته اند.محتسب ناظر و مراقب اعمال مردم بود که مرتکب منکرات نشوند. این دائره در جامعه اسلامی وظایف بسیار زیادی را بر عهده داشته است.
بسیاری از وظایف را آن روز محتسبین انجام می داده اند و از امور شهرداری ها گرفته تا امور شهربانی مثلاً با روزه خواری و می خوارگی و تظاهر و تجاهر به فسق مبارزه می کردند.
کنترل نرخ ها ، استاندارد و کیفیت کالا و بسیاری از این قبیل بر عهده مأمورین احتساب بوده است.
البته در بعد اجرایی امر نظارت در جامعه ایران در دوره فعلی اگر یک دایره امر به معروف و نهی از منکر که قدرت اجرایی نیز داشته باشد در کشور موجود باشد از تحقّق مفاسد پیش از پیدایش مفاسد آنها می تواند جلوگیری کند. و باید توجه داشت که امر به معروف و نهی از منکر فقط شامل مسائل اخلاقی یا فرهنگی نمی شود. مسائلی مانند گران فروشی با جگیری دستگاه های وابسته به حکومت از مردم ، رعایت مقّررات راهنمایی و رانندگی از طرف راننده و عابر، نظافت شهر ، نظارت برمساجد و منابر و غیره نیز در حیطه این اصل مهم اسلامی است.
به هر تقدیر در جامعه کنونی بصورت واضح و مشخص معلوم نیست که وظیفه عمل به اجرای این فریضه مهم و سرنوشت ساز بر عهدۀ چه نهاد یا دستگاهی می باشد و مجموعه سازو کارها و چارچوب های فعلی هنوز نتوانسته به یک نظارت مطلوب و درشأن نظام ، نائل آید و شاید بتوان گفت که بیشترین آسیبی که نظام ممکن است ببیند و تاکنون دیدۀ از این ناحیه بوده است. لذا پیشنهاد می گردد نهاد و تشکیلاتی دربالاترین سطح نظام در بعد اجرایی یا زیر مجموعه چنین نهاد هایی در این سطح تشکیل شود که متوّلی انجام این فریضه باشد .
الف-اهداف کلان رسانه ای نظارت عمومی مطلوب
بهترین روش رسانه ای نظارت عمومی درمان و مصون سازی جامعه از ناهنجاریها مبتنی بر شیوه های تنظیم امور – مهندسی تکامل نظارت عمومی – متناسب با ارزشهای اسلامی و بایسته های عملی امر به معروف و نهی از منکر می باشد . بنابر این نیاز به روش ویژه از یک سو و دست یابی به الگوها، روش ها و شاخص کاربردی مبتنی بر ارزش ها و تعالیم اسلام ناب محمدی (ص) از طریق حرکت علمی _ پژوهشی و تشکیل مجموعه های متعدّد و هماهنگ علمی _ پژوهشی به تولید مفاهیم، اطلاعات، علوم و روش های کاربردی تنها راهی است که به صورت مطمئن و مؤثّر، ظرفیت و قابلیت رفع خلاء وبن بست موجود را _ اگر چه در طولانی مدّت – در حوزه نظارت عمومی برای نظام فراهم آورد.
در ابعاد رسانه ای نباید و نمی توان تنها به راهکار های بلند مدّت اکتفا کرد ، بلکه لازم است ضمن انجام اقدامات اساسی و اخذ تدابیر میان مدّت به پیگیری رسانه ای تبیین ضرورت اصلاح ساختارها و عوامل اصلی ایجاد و تشدید آسیب ها – هر چند با قبول ضرایبی از خطا- پرداخت. این راهکار ها در سه سطح سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی مطرح شوند.
راهکارهای اصلاحی رسانه در حوزه نظارت عمومی می تواند به گونه هایی گزینش و چینش وتبیین وتبلیغ شوند تا کارنتایج تحقیقات بلند مدت در خصوص« مهندسی تکامل نظارت عمومی به نحو اطمینان بخشی تأمین وتسهیل شود.
ب-راهکارها و سازوکارهای اجرایی و عملی مشارکتی با دیگر نهادها
۱-فعال کردن نظام بازرسی و نظارت فعلی
دراین زمینه رسانه می تواند با ساخت برنامه هایی هشدارگونه نظام بازرسی و نظارت کنونی را فعال نماید. از مهم ترین اقدامات رسانه ای لازم برای برخورد با مظاهر فساد بازرسی و نظارت باید با کسب اخبارو اطلاعات موثّق از وضعیت تخلّفات در نظام اداری و نیز در سطح جامعه، شناسایی نقاط فساد خیرو آگاهی از میزان تخلّفات و ناهنجاری هایی که درهر بخش روی میدهد باشد که شرط لازم برای برخورد مؤثرو به جا با عوامل وعناصر فساد است و تا هنگامی که بخش عمده ای از کار سیستم نظارتی به رسیدگی شکایات محدود شود و به جای شناخت و اشراف کافی بر جریان فسادها دنباله روی حوادث باشد، توفیق چندانی در محدود کردن دامنۀ فساد به دست نخواهد آورد؛ چرا که در چنین شرایطی بسیاری از عناصر فساد که معمولاً به صورت باندی فعالیت می کنند در برخی از نقاط مناسب شرایط مساعدی را پیرامون خود ایجاد نموده، به راحتی و به دور از هر گونه دغدغه ای به انجام فساد مشغولند- لذا اولین قدم برای برخورد با این معضل ،فعال نمودن سیستم بازرسی و نظارت به جای محدود شدن به نظارت انفعالی است. برای این منظور، رسانه می تواند به فعال سازی چنین نهاد هایی بپردازد تا سازمان های نظارتی فعلی به ویژه سازمان بازرسی کل کشور و دیوان محاسبات علاوه بر رسیدگی به شکایات، برنامه های مربوط به بازرسی، نظارت و تحقیق و تفحّص غیر مستقیم را بیش از پیش ( خاصه در نقاط حسّاس) گسترش دهند، به گونه ای که محیط برای متخّلفان کاملاً ناامن شود، و آنان هنگام ارتکاب جرم افشاء شدن آن را تا حّد بالایی محتمل بدانند و این مخاطرات در محاسبات آنان برای بر آورد هزینه انجام تخّلف تأثیر گذارده و آن ها را به گونه ای مؤثر از ارتکاب جرم بر حذر دارد. [۳۲]
۲-پشتیبانی، حمایت عملی و بهره گیری از ظرفیت نظارت های مردمی
بهترین شیوه رسانه ای در امر به معروف و نهی از منکر و نهادینه کردن آن در جامعه از دید استاد مطهری بسیج مردمی و استفاده از حمایت های مردمی با استفاده از ابزارهای تبلیغی واطلاع رسانی است. [۳۳]لذا اگر از اقدمات و نظارت های مردمی،پشتیبانی، هدایت و حمایت کافی به عمل نیاید، به خصوص با تأکید برجلوگیری از منکرو تأکید بر اجرای معروف هر اقدامی ممکن است، نافرجام مانده ویا به تدریج محدود شود و در این زمینه اقدامات رسانه ای ذیل مؤثر است:
حمایت عملی وبیش تر از تشکلّ های مردمی مبارزه با فساد و آمران به معروف و ناهیان از منکر
(مانند انجمن ها و جمعیت های اسلامی) و ایجاد ارتباط نزدیک همکاری بین تشکلّ ها با سازمان های نظارتی و قضایی
-اطلاع رسانی و آشنا کردن مردم با سازمان های نظارتی و نحوه ارتباط و همکاری با آنان از طریق رسانه های جمعی
– اطلاع رسانی در مورد شیوه صحیح برخورد با متخلّفان و نحوه انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر در زمینه های گوناگون.
اطلاع رسانی عمومی در زمینه وظایف و مأموریت بخش ها، عناصرو مسؤلان مختلف ادارات برای مراجعان و نیز تبیین مراحل کار و نحوه گردش عملیات در محل ادارات از طریق تابلوها ، دفاتر، بروشورها، کامپیوتر یا مراکزی که به این منظور ( اطلاع رسانی برای ارباب رجوع ) در نظر گرفته شده است.
ایجاد دفاتر رسیدگی به شکایات مردمی در دستگاه های مختلف سازمان بازرسی کل کشور.
۳-کمک به ارتقاء نهادهای فرهنگی نظارت کننده
استاد مطهری از الزامات انجام فریضه “امر به معروف و نهی از منکر” را کسب توانایی و آگاهی لازم در این زمینه دانسته است. [۳۴]
رسانه می تواند به پشتیبانی فرهنگی از نهادهای دیگر متولی بپردازد .چنانچه نظارت صرفاً به شکل معمول و صوری انجام شود به شکل ساده تر و با حدّ معینّی از آشنایی با ضوابط و مدارک قابل پی گیری است . نظارت مطلوب نیازمند شناخت کافی از نوع کار ، کیفیت های متفاوت انجام آن و نیز گوناگونی ارزش نتایج است و ارزیاب باید از تخصّص ، تعّهد، حساسیت شدید و به جا و آموزش و تخصص لازم برخوردار باشند و این ویژگی ها باید در آمران به معروف موجود باشد و در انتخاب و گزینش مسؤلان و کارکنان دستگاههای نظارتی با وسواس بیشتری دنبال شود.
۴-ایجاد هماهنگی و وحدت رویه در فعالیت ها و دستگاه های نظارتی
استاد مطهری از مهم ترین لوازم اجرای این فریضه را همکاری ،همفکری و مشارکت و وحدت رویه دانسته است و گفته که باید از تک روی بی جا در این زمینه پرهیز کرد. [۳۵]
حل این مشکل در دو سطح قابل انجام است در سطح رسانه ای با ایجاد روند هماهنگی ووحدت رویه در فعالیت ها ودستگاه های نظارتی بعنوان راهبردی دائمی و در سطحی دیگر با تصویب قوانین و مقررات کلی و فراگیر و نیز هماهنگی دستگاه های نظارتی عملی است.همچنین باید هماهنگی لازم بین نهادهای اجرایی و تشکیلاتی سازمانهای نظارتی هم از جهت تعیین مرز فعالیت ها و نحوه انجام همکاری ها کار مستقلیّ است که به نظر می رسد رسانه بتواند با در حد بضاعت خود ضرورت های هماهنگی بین قوای سه گانه را تسهیل ببخشد.
۵-تبیین ضرورت اختصاص بازرسی و نظارت بیشتر در مورد مدیران
از وظایف رسانه تبیین ضرورت، شناسایی مدیران متخلّف، لا ابالی و بی مبالات و اصلاح یا تصفیه آنان از نظام اداری است که ، بیشترین تأثیررا در حفظ سلامت نظام اداری دارند.
لذا شایسته است رسانه تبیین نماید در بازرسی ها و ارزیابی ها ، عملکرد مدیران ، به ویژه مدیران مؤثر حسّاس مورد دقّت و موشکافی بیشتری قرار گیرد. وبه شیوه هوشمندانه ای تبیین شود این مسأله به معنای رها کردن تخلّفات سایرین نیست، بلکه مقصود، تخصیص امکانات، فرصت ها و رعایت اولویت ها است. از نظر استاد مطهری بیشترین مسؤلیت در زمینه امر به معروف و نهی از منکر برعهده حاکمان جامعه است.و حاکم در مقابل اجتماع مسؤل است. [۳۶]
۶-ارتقاء سطح آگاهی های عمومی و تقویت فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر
از وظایف رسانه ارتقاء سطح آگاهی های عمومی و تقویت فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر است. استاد مطهری ، آگاهی و بصیرت اجتماعی و علم و بینش را از لوازم انجام چنین فریضه هایی می داند . [۳۷]به نظر ایشان در نهاد هر انسانی گونه ای میل به خوبی و نفرت از بدی وجود دارد . این حس فطری در سطح جامعه به شکل گرایش عموم به خیر (معروف) و بیزاری و از بدی و تبعیض عینیت می یابد . اما معمولا ناآگاهی و عدم شناخت دقیق از مصادیق معروف و منکر مانع از بهره برداری مناسب از این قابلیت های ارزشمند اجتماعی برای پالایش جامعه از منکر و تحریک به انجام خیر می شود .
از این رو به رغم وجود گرایشات خیر خواهانه قوی در جامعه گاه برخی از مصادیق معروف و منکر تحت عنوان سنت های کهن یا ایده های نو و مدرن رواج می یابد و حتی مورد استقبال نیز قرار می گیرد . برای مقابله با این چالش فرهنگی ، باید سطح آگاهی های عموم را ارتقاء داد و شناخت مردم را از اصول ، مبانی و مصادیق معروف و منکر بیشتر و دقیق تر کرد . و در این زمینه باید از طریق رسانه های جمعی و در نظام آموزشی کشور از همان ابتدا مباحث و برنامه هایی برای آشنایی جوانان و نوجوانان با مفاهیم ، اصول و متدها و مصادیق معروف و منکر و به عبارت دیگر هنجار و ناهنجاری ها ، برنامه هایی تدوین کرد و حتی از داستان ها و ظرفیت های هنری نیز کمک بگیرند، تا ذهن دانش آموزان و دانشجویان با این مفاهیم آشنا شود و در مقابل تجلیّات مختلف معروف و منکر در جامعه بی تفاوت نباشند و حسّاس باشند . مخصوصاً منکر در نظر آنها زشت و قبیح جلوه کند و آموزشهایی در این زمینه ببینند . به دلیل اهمیت فراوان امر به معروف و نهی از منکر رسانه باید در مورد این موارد سرمایه گذاری بیشتری نمایند و به اطلاع رسانی مداوم و مستمر از ابعاد و مصادیق آن بپردازند تا انجام معروف و منکر در جامعه بطور عکس ، به صورت ارزش جلوه نکند . باید شیرینی های انجام معروف و دردناکی منکر در جامعه را دائماً از طریق های مختلف مستقیم و غیر مستقیم به مخاطب یادآوری کنند .
۷-ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر
از وظایف محوری رسانه تبیین ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر است.امر به معروف و نهی از منکر ، از اصول بنیادین و ارزشمندی است که ظرفیت و گستره فراوانی داشته و حرکت های مهم و مؤثر مردمی در قالب آن قابل تنظیم و ساماندهی است ولی تحقق این امر در سطح مطلوب ، منوط به اعتلای مفهوم آن در نظر مخاطبان است ، یعنی رسانه نباید اجازه دهد که مفهوم امر به معروف و نهی از منکر صرفا به تذکرات موقت ، گذرا ، خشک و احیاناً پرخاش گرانه ، آن هم فقط در برخی موضوع ها سطحی و خاص معنا شود . بلکه باید کاری کند که مفهوم واقعی و کامل امر به معروف و نهی از منکر ، به عنوان مهم ترین ابزار نظارت عمومی مطلوب هرگونه حرکت منطقی و اصلاح طلبانه ای که به گسترش نیکی ها و کاهش دامنه مفاسد می انجامد ، را در بر گیرد و این مهم امکان پذیر نیست مگر این که برنامه ریزیهایی دقیق و پی گیری های مداوم صورت گیرد .
بر این اساس می توان نصایح و پی گیری های دلسوزانه یک استاد دانشگاه در اصلاح رفتار و یا بینش یک یا گروهی از دانشجویان ، فعالیت بسیاری از هنرمندان ، نویسندگان و برنامه سازانی که با استفاده از ابزارهای فرهنگی و هنری مردم را نسبت به مصادیق منکرات حساس کرده و آنان را به سمت خوبی ها دعوت می کنند ، کارشناسانی که نسبت به بروز خطر و گرفتار شدن در دام آسیب های اجتماعی هشدار می دهند و تلاش مستمر پدران و مادران ، مربیان و دلسوزانی که تربیت و اصلاح عزیزان خود و یا دیگر هم نوعان را وجه همت خود قرار می دهند را در همین چارچوب معنا کرد . البته بنا بر تأکیدات استاد مطهری در راستای اعتلای عملی این فریضه الهی یکی از مهم ترین شرایط امر به معروف و نهی از منکر آگاهی از حد و حدود احکام و مسائل اسلامی است ، بنابراین اجرای این فریضه تنها از سوی خردمندان و فرزانگان در رسانه امکان پذیر است .
ج-مقابله با ناهنجاری های رفتاری
در این راستا مهم ترین راهکارهایی که رسانه می تواند پی گیری نماید جهت حّل و رفع این آسیب اجتماعی در سه محور زیر قابل ارائه است:
رسانه ها موظفند در مقابل فرهنگ ویران گر غرب در زمینه رواج الگوهای متبذل پوششی، آرایشی و افزایش روابط نامشروع زنان و مردان در سالهای اخیر که وضعیت نسبتاً نگران کننده ای پدید آورده است موضع گیری جدّی و منطقی نمایند.
و سیاست بازدارنگی و محدود سازی را که یک سیاست کاملاً منطقی و ضروری است،پی گیری نمایند و لازمۀ آن اقدامات زیر است:
۱ ـ استمرار و ترویج بازدارندگی اخلاقی، از طریق تأکید بر عدم جواز شرعی استفاده از کالاهای مبتذل غربی و انتشار نظرات و فتاوای مراجع عظام در مورد حرُمت تماشای فیلم ها و برنامه های ضد اخلاقی رسانه های غربی. [۳۸]
۲ ـ حمایت جدی از قانون ممنوعیت استفاده از ماهواره و ضرورت جلوگیری از فروش و نصب ابزار و لوازم آن
۳ ـ شناسایی تولید کنندگان محصولات منحرف داخلی و مقابله قاطعانه با آنها
۴ ـ توسعه و تقویت تکنولوژی شبکه های ارتباطی و رسانه ای کشور به منظور حفاظت از کانال ها و باندهای اصلی و پالایش واردات رسانه ی ماهواره ای .
رسانه ها برای دستیابی به این هدف از یک سو باید زمینه های لازم برای پاسخ گویی آسان و به موقع به نیازهای طبیعی و ارضاء غرایز در شکلی صحیح را فراهم آورد تا جاذبه های دروغین ناهنجاری ها کم رنگ شود و بهانه ای برای ارتکاب تخلّف و گناه باقی نماند و از سوی دیگر باید احکام و تعالیم دینی را به گونه ای تبلیغ کرد که از آن تصویری خشک و انعطاف ناپذیر در اذهان پدید نیاید .
از وظایف رسانه ها ترویج آسان سازی ازدواج است. تنها راه غلبه بر این مشکل ـ همان گونه که بسیاری از صاحب نظران تأکید کرده اند ـ آسان سازی ازدواج و ترویج الگوهای مناسب برای این امر است . الگوهای مناسب ازدواج در واقع همان راهها و شیوه های مختلفی است که اسلام برای پیوند و ارتباط مشروع زن و مرد با یکدیگر معرفی کرده است . این راهها و شیوه ها که شامل تسهیل ازدواج دائم ، ازدواج موقت ، ازدواج مجدد زنان بیوه و در شرایط ویژه و خاص چند همسری برخی از مردان ـ با عنایت به شرایط و قوانین آن ـ است ، در موقعیت کنونی می تواند تحولی در وضعیت فرهنگی کشور ایجاد کند و ناهنجاری های رفتاری را تحت کنترل در آورد .
۴ ـ ارائه الگوهای سالم پوشش و آرایش
از دیگر وظایف رسانه ها ارائه الگوهای سالم پوشش و آرایش در جامعه است. اگر ترویج الگوهای سالم پوششی و آرایشی ، به گونه ای جذاب و متناسب با اصول و ارزشهای اسلامی صورت گیرد ، می تواند به عنوان یک راهکار موثر برای ترویج فرهنگ اسلامی نیز محسوب شود . چارچوب کلی حاکم بر این الگوها باید در اموری چون پوشش کامل بدن ، متانت بخشیدن به افراد ، مغایرت با الگوهای غربی ، سازگاری با شرایط بومی و ملی و پرهیز از اصراف و تبذیر و حفظ زیبایی و آراستگی دنبال شود و رسالت تولید و ترویج الگوهای مناسب ، زمانی به انجام می رسد که به صورت عملی و نه شعاری رسانه ها برای همه اقشار و طبقات مختلف جامعه اعم از زن و مرد ، کودک ، جوان ، میانسال ، کارگر ، ورزشکار ، دانشجو ، کارمند و … الگوهای متناسب و جذاب طراحی ومعرفی نمایند و از طریق مختلف و به صورت فرهنگی مانند کمک گرفتن از ظرفیت اثرگذاری برنامه های نهادهای دیگر فرهنگی بصورت اختیاری و نه اجباری به مخاطب عرضه کنند.
همانطور که در متن مباحث قبلی اشاره شد نظارت عمومی مطلوب در سپهر اندیشه استاد مطهری با فریضه امر به معروف و نهی از منکر گره خورده است و نفی رفتارهای دلخواهانه و مستبدانه و خارج از اسلام و قانون است .آسیب شناسی امر به معروف و نهی از منکر و نظارت عمومی در مباحث اندیشه استاد مطهری که در متن مقاله به آن اشاره شد از آن رو است که وی معتقد است این فریضه از مدار اصلی خود خارج گشته است .
نظارت عمومی عمدتا درجایی معنا می یابد که اشتباه وخطایی در حوزه عمومی صورت می گیرد . با توجه به این که انسان ها نیازمند نظارت و کنترل هستند، شارع مقدس در مورد کنترل و نظارت بر رفتارهای فردی و جمعی انسانها فرائض و احکامی وضع نموده است که یک انسان مسلمان و حاکم اسلامی باید نسبت به انجام این فرائض خود را ملتزم بداند و این امر نیازمند ابزارها و نیروهای متحد و منسجم و برنامه ریزی و در قالب یک تشکل سازمان یافته است . به تبع در جامعه اسلامی لازم است این فرائض کاربردی ، جایگاه واقعی خود را پیدا کنند و سازوکار اجرایی لازم برای اجرای آنها فراهم گردد . امری که بخش قابل توجهی از تحقق آن منوط به عملکرد درست رسانه ها و از وظایف اصلی رسانه ها است.
در حالی که ممکن است تایید اجرایی نظارت عمومی در قالب امر به معروف و نهی از منکر توسط افراد در سطح پائینی باشد . در مقابل تاثیر جمعی و ساماندهی شده ، رسانه ها می تواند بسیار گسترده قلمداد شود و تاثیرات شگرفی را در پیشرفت جامعه بر جای نهد . در هر صورت هر کاری متولی فرهنگی توانمند و شایسته می خواهد و با توجه به این که سازوکارهای فعلی رسانه ما هنوز نتوانسته به نتایج لازم بیانجامد . استاد مطهری با توجه به بینش عمیق خود حوزه اجرایی این فریضه را مورد بحث قرار داده است و بر کار منسجم و ساماندهی شده در قالب نهاد و تشکیلات تأکید کرده و نظارت فردی را ناکافی به شمار می آورد و از همین رو است که استاد مطهری معتقد است مسأله نظارت عمومی در قالب امر به معروف و نهی از منکر به مثابه همدردی ، تعهد اجتماعی و مهم تر از همه از باب مسئولیت اجتماعی جایز و بلکه واجب است و مستلزم انسجام و همکاری قدرتمندی است که بایستی در بالاترین سطح انجام گیرد . لازم است در این رابطه مدیران رسانه ضمن جدی گرفتن ضرورت های رسانه ای نظارت عمومی مطلوب سازوکارهای برنامه سازی لازم را در سطوح کوتاه مدت،میان مدت وبلند مدت طراحی وعملیاتی نمایند.
نظارت عمومی مطلوب بیشتر متوجه رفتار و فعالیت مسئولان است و لازمه آن بسیج تمام امکانات وظرفیت های رسانه واستفاده از شیوه های هنری جذاب واستفاده از شیوه های غیر مستقیم پیام رسانی برای تمام سطوح مخاطب حتی کودکان می باشد .
در شرایط کنونی توجه استاد مطهری به آگاهی و دانش و معرفت و کسب توانمندی در جامعه اسلامی توسط رسانه ها قابل درک و ستایش است و می تواند به ساماندهی این فریضه در جامعه و کمک به پیشبرد اهداف نظام بیانجامد . تا رسانه با توجه به ظرفیت بالای آن به عنصری کارآمد و کارگشا در جامعه اسلامی مبدل گردد .
در زمینه ارائه سازوکارهای عملی و اجرایی مطلوب این فریضه در رسانه دکتر «آشنا» پیشنهادهایی ارائه می دهد که به لحاظ اهمیت آنها را به نقل مستقیم از ایشان بیان می نماییم .[۳۹]
«در واقعیت خارجی تنها در صورتی امکان امر به معروف و نهی از منکر [نظارت عمومی] از طریق رسانه ها وجود دارد که :
۱ ـ میان سطح مختلف ارتباطات فردی ـ سازمانی ـ جمعی و بین المللی در امر به معروف و نهی از منکر تفکیک دقیقی صورت گیرد .
۲ ـ امر به معروف از درون رسانه شروع شود نه از بیرون آن .
۳ ـ میان نهادهای رسانه ای هماهنگی لازم صورت گیرد تا تقسیم وظایف دقیق صورت گیرد تا کار یکدیگر را خنثی نکنند .
۴ ـ نظارت به صورت امر تخصصی و بر اساس استانداردها تلقی شود و از نظارت سلیقه ای و مصلحتی دوری شود .
۵ ـ وظیفه نظارت بر رسانه ها صرفاً به خود آنها سپرده نشود ، بلکه نظارت بر محتوا و اثرات تولید رسانه ها بر عهدۀ سازمان ها و نهادهای مدنی ، مذهبی ـ دولتی و تخصصی قرار گیرد .
۶ ـ مطالعات مستمر در مورد وضعیت شاخص های کیفی فرهنگی در جامعه ضروری است . این مطالعات ژرفانگر برای تعیین روند معروف سازی و منکر گریزی یا برعکس به کار می رود .
۷ ـ تغییر ساختار برنامه ریزی محتوایی رسانه ها براساس فرآیند امر به معروف و نهی از منکر .
۸ ـ اشاعه اصل تفکر انتقادی به نقادی و نقدپذیری در سازمان و رسانه برای افزایش تحمل تغییرات ساختاری
- قرآن کریم
- آشنا ،حسام الدین ، ۱۳۸۳،به سوی الگوی هنجاری رسانه های جدید اسلامی ، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) ، شماره ۲۱ .
- امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۶۹،صحیفه نور، ج۵، (مجموعه رهنمودهای امام خمینی (ره) )،تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۶۹،صحیفه نور، ج۸، (مجموعه رهنمودهای امام خمینی (ره) )،تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۸۵،صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س): (بیانات، پیام ها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها) (نمایه ها)، ،ج۱۰، تهران،موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
- تاجدینی،علی، مقاله امربه معروف ونهی ازمنکر از دید استاد مطهری ،در دست انتشار
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر ،۱۳۴۶، ترمینولوژی حقوقی ، ج۵،تهران، انتشارات ابن سینا
- حبیبی، نادر ، ۱۳۷۵ ، فساد اداری ، تهران،انتشارات وثقی .
- خامنه ای، سید علی ،۱۳۸۱، رساله جدید الاستفائات ، ج ۲ ص ۳۵ سوال ۹۷ ،تهران،انتشارات بین المللی هدی
- علیزاده، فردین، ۱۳۷۸،جایگاه رسانه در سخنرانیهای امام (ره) ، پژوهش و سنجش، ۶، ،ش ۱۸٫تهران،دانشگاه امام صادق(ع).
- کاظم عذاری، سیدسعید،۱۳۸۴، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر ،قم، مرکز الرساله.
- لک زایی، شریف، ۱۳۸۶،مسئولیت اجتماعی و نظارت عمومی ، مجموعه مقال های جشنواره حکمت مطهر ، جلد اول ،تهران، بعثت، دانشکده صدا و سیما
- مرکز پژوهش های اسلامی صدا وسیما، ۱۳۸۳،مبارزه با فقر، فساد و تبعیض با تمرکز بر نقش راهبردی صدا و سیما،تهران ،انتشارات مرکز پژوهش های اسلامی صدا وسیما
- مرکز مدارک علمی، ۱۴۸۴،طرح مطالعاتی تدوین برنامه مبارزه با فساد و ارتقای سلامت در نظام اداری ، سازمان قم،ناشر سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی.
- مساواتی، مجید ،۱۳۸۹،آسیب شناسی اجتماعی ایران ،تهران،انتشارات آگه.
- مطهری ، مرتضی ،۱۳۸۱،حماسه حسینی ، ج ۱ ، قم ،صدرا .
- مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ، قم، صدرا
- مطهری ، مرتضی،۱۳۸۹،مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی:جامعه و تاریخ ، قم،صدرا .
- مطهری، علی ،۱۳۷۹، اصلاح طلبی ،قم،صدرا .
- مطهری، مرتضی ، ۱۳۸۷،نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر ، قم،صدرا
- مطهری، مرتضی، ۱۳۷۴،مجموعه یادداشت ها، ج ۱ ، قم،صدرا.
- مطهری، مرتضی، ۱۳۷۴،مجموعه یادداشت ها، ج ۷، قم،صدرا.
- مطهری، مرتضی، ۱۳۸۵،مجموعه آثار استاد مطهری، ج۱، قم،صدرا
- مطهری، مرتضی، ۱۳۸۵،مجموعه آثار استاد مطهری، ج۶، قم،صدرا
- معاونت برنامه ریزی دفتر بررسی و تخلفات قوه قضائیه،۱۳۷۹،بررسی کجرویهای اداری و مالی در دستگاه ها ی مشمول بازرسی ،تهران،سازمان بازرسی کل کشور .
- نائینی ، محمد حسین ،بی تا،”تنبیه الامه وتنزیه الملّه” تصحیح،سید جواد ورعی. ، قم: انتشار بوستان
[۱] – مطهری، مرتضی، ۱۳۷۴،مجموعه یادداشت ها، ج ۱ ، صص ۲۴۸ – ۲۴۷
[۲] – مساواتی، مجید ،۱۳۸۹،آسیب شناسی اجتماعی ایران ص ۳
[۳] – مطهری، علی ،۱۳۷۹ ، اصلاح طلبی، صص ۴۵ – ۴۲
[۴] – حبیبی، نادر ، ۱۳۷۵ ، فساد اداری،ص۱۲۳
[۵] – جعفری لنگرودی، محمد جعفر ،۱۳۴۶، ترمینولوژی حقوقی ، ج ۵،ص۱۴۰
[۶] – مرکز مدارک علمی، ۱۴۸۴،طرح مطالعاتی تدوین برنامه مبارزه با فساد و ارتقای سلامت در نظام اداری ،صص۷۷-۸۰
[۷] – معاونت برنامه ریزی دفتر بررسی و تخلفات قوه قضائیه،۱۳۷۹،بررسی کجرویهای اداری و مالی در دستگاه ها ی مشمول بازرسی ،ص۱۴۳
[۸] – مطهری، مرتضی ، ۱۳۸۷،نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر ، ص ۸۷
[۹] – مطهری ، مرتضی، ۱۳۸۱ ،حماسه حسینی ، ج ۱ ، ص ۱۹۳ – ۳۱۴
[۱۰] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ، ص ۷۸
[۱۱] – نائینی ، محمد حسین ،بی تا،”تنبیه الامه وتنزیه الملّه” صص ۱۲۵-۱۲۲
[۱۲] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ،ص ۷۹
[۱۳] – امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۶۹،صحیفه نور، ج۵ ، صص ۵۲۶ – ۵۲۵
[۱۴] – همان،ج۸ ، صص ۶ – ۵
[۱۵] – علیزاده، فردین، ۱۳۷۸،جایگاه رسانه در سخنرانیهای امام (ره) ، پژوهش و سنجش، سال ۶، ،ش ۱۸،صص ۹۴-۹۰٫
[۱۶] – امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۶۹،صحیفه نور، ج۵،صص ۹۶-۷٫
[۱۷] – همان، ج ۴،ص ۱۹۰٫
[۱۸] – قرآن ، سوره توبه آیه ۷۱
[۱۹] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ،صص ۸۱ -۸۰
[۲۰] – لک زایی، شریف، ۱۳۸۶،مسئولیت اجتماعی و نظارت عمومی ، مجموعه مقال های جشنواره حکمت مطهر ، جلد اول ،صص۶۶-۶۷
[۲۱] – کاظم عذاری، سیدسعید،۱۳۸۴، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر ،ص ۴۶۳
[۲۲] – تاجدینی، علی ،مقاله امربه معروف ونهی ازمنکر از دید استاد مطهری ،در دست انتشار
[۲۳] -همان
[۲۴] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۹،مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی:جامعه و تاریخ ، ص ۲۱
[۲۵] – امام خمینی(موسوی)، روح الله ،۱۳۸۵،صحیفه امام،ج۱۰، سخنرانی مورخه ۲۰/۷/۱۳۵۸
[۲۶] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ،ص ۷۹
[۲۷] – همان ، ص ۸۰ و حماسه حسینی ج ۱ ، صص ۲۳۹ – ۲۳۵
[۲۸] – همان،۱۳۸۷، ده گفتار ،ص ۸۸
[۲۹] – همان ،۱۳۷۴،مجموعه یادداشت ها ، ج۷ ،ص ۸۷
[۳۰] – همان،۱۳۸۷، ده گفتار ،ص ۸۲
[۳۱] – قرآن ، سوره آل عمران ، آیه ۱۰۴
[۳۲] – مرکز پژوهش های اسلامی صدا وسیما، ۱۳۸۳،مبارزه با فقر، فساد و تبعیض با تمرکز بر نقش راهبردی صدا و سیما،صص ۳۰۳ – ۳۰۲
[۳۳] – مطهری ، مرتضی،۱۳۸۷، ده گفتار ، ص ۸۷ و یادداشت ها،ج ۱ صص ۲۴۵-۲۴۶
[۳۴] – همان،۱۳۸۷،حماسه حسینی، ج۱ صص ۲۶۸ – ۲۶۶
[۳۵] – همان ، ده گفتار ، ص ۸ و مجموعه یادداشت ها، ج ۱ ،صص ۲۴۵- ۲۴۶
[۳۶] – همان ، ۱۳۷۰ ،مجموعه آثار ج۱ ، صص ۵۵۴ – ۵۵۳
[۳۷] – همان ، ۱۳۷۴،مجموعه یادداشتها،ج ۷ ص ۸۷ و مجموعه آثار ،ج ۶ ،صص ۹۳۸-۹۳۴
[۳۸] – خامنه ای، سید علی ،۱۳۸۱، رساله جدید الاستفائات ، ج ۲ ص ۳۵ سوال ۹۷ ،تهران،انتشارات بین المللی هدی ،
[۳۹] – آشنا، حسام الدین ، ۱۳۸۳،به سوی الگوی هنجاری رسانه های جدید اسلامی ، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) ، شماره ۲۱
