یک ضرب المثل ایرانی می گوید زمستان دیر یا زود تمام می شود اما روسیاهی برای ذغال می ماند. این ضرب المثل به اختصار توصیف واقعی نتیجه تحریم های است که دولت راستگرای ترامپ علیه ایران اتخاذ کرده است .
مرحله دوم از تحریم های غیر قانونی و نامشروع پسا برجام از ۱۴ ابان ۱۳۹۷ به مرحله اجرا در آمد . وزیر خزانه داری آمریکا از قرار گرفتن بیش از ۹۰۰ هدف در فهرست تحریم ها خبر داد و آن را بالاترین سطح فشار اقتصادی آمریکا علیه ایران دانست(اعلام نمایشی تحریم های امریکا علیه ایران ، (http://www.irinn.ir/fa/news/639491 ).با وجود تبلیغات و جنگ روانی گسترده ای که امریکا از چند ماه پیش درباره آثار مخرب مرحله دوم تحریم های پسا برجام بر اقتصاد ایران به راه انداخته بود خوشبختانه بازار و اقتصاد ایران با موفقیت و بدون اینکه شاهد آنچنان شوکی باشد که مورد نظر ترامپ است از این مرحله عبور کرد .حال سوالی که مطرح می شود این است که چه عواملی در این زمینه تاثیر گذار بودند ؟ و اینکه چرا دولت ترامپ علیرغم اینهمه ناکامی باز بر تحریم های یکجانبه اصرار می ورزد و آثار مخرب این اقدام بر خود امریکا چه خواهد بود ؟ و اساسا چگونه می توان تهدیدهای ناشی ازاین تحریم ها را به فرصت های ماندگار تبدیل کرد ؟
در پاسخ به سوال نخست در خصوص چرایی گرفتن زهر مرحله دوم تحریم های پسا برجام و شوک آور نبودن آن می توان به اقدامات متعدد اشاره کرد که برخی جنبه داخلی و برخی خارجی دارد. در داخل باید گفت که متاسفانه اثار تحریم های پسا برجام از چند ماه پیش اثار خود را گذاشته بود و تا اجرای مرحله دوم تحریم های پسا برجام اقتصاد و بازار ایران توانسته بود خودش را با شرایط جدید وفق دهد که البته همین امر با توجه به شرایط حساس کنونی و برنامه های براندازانه که ائتلاف راستگرایان امریکایی و سعودی و کودتاگرایان سعودی در سر داشتند ، در جای خود حائز اهمیت است .همچنین در فاصله مرحله اول و دوم تحریم های پسا برجام تصمیمات مهم در ارکان اصلی نظام اتخاذ و بلافاصله به مرحله اجرا گذاشته شد که اثار روانی خود را بر بازار گذاشت . از جمله این اقدامات در حوزه قضایی می توان به برخورد جدی با مفسدان اقتصادی و اخلال گران بازار ارزو سکه اشاره کرد. همچنین برخی اقدامات پیشگیرانه نیز در عرصه اقتصادی و انرژی اتخاذ شد که از جمله انها می توان به ورود بخش خصوصی به بازار انرژی برای فروش نفت ایران اشاره کرد . به نظر می رسد این طرح بر این فرض استوار است که اگر روزی دولت ایران نتواند به صورت رسمی نفت خود را به فروش برساند ، اینکار به واسطه بخش خصوصی صورت گیرد .هدف از ارائه این طرح کسب آمادگی برای بدترین سناریواست که البته تا رسیدن به آن مرحله هنوز فاصله زیادی وجود دارد چراکه هنوز ایران فرصت های زیادی برای فروش نفت و ادامه مراوادت خود با جهان خارج دارد و با همراهی که دولت های جهان برای شکستن تحریم های امریکا از خود نشان داده اند در عمل این امریکاست که منزوی شده و تنها مانده است .
اما درخصوص ابعاد خارجی ناکامی دور دوم تحریم های پسابرجام باید گفت از زمانی که دولت ترامپ به تحریک رژیم صهیونیستی و عربستان به طور یکجانبه از برجام خارج شد ، دیگر اعضای برجام ضمن مخالفت با خروج امریکا بررسی راهکارهایی را برای جبران کارشکنی های امریکا و نقض عهد امریکا در دستور کار قرار دادند تا مانع خروج ایران از این موافقتنامه شوند. هرچند این راهکارها شاید در حد انتظار ایران نباشد و تهران قطعا انتظار بیشتری از این اعضاء داشت اما به هرحال نمی توان اثار تدابیر اتخاذ شده را در مقابله با اثار تحریم های جدید نادیده گرفت .در این راستا وزیران خارجه و دارایی آلمان، انگلیس و فرانسه به همراه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه ای مشترک از پیشرفت چشمگیر سازوکار مالی ویژه این اتحادیه برای ایران خبر دادند. در این بیانیه آمده است، تلاش های اتحادیه اروپا در هفته های اخیر به ویژه در موضوع ابتکار برای تاسیس سازوکار مالی ویژه (SPV)؛ امکان پیگیری تجارت مشروع برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی را ممکن می کند. تا امروز تمرکز این سازوکار تنها بر روی تهران بود اما به گفته وزیر امور خارجه فرانسه این ابزار می‌تواند از ایران فراتر رفته و همه تجارت‌‌های اتحادیه اروپا را شامل شود. سخنگوی وزارت خارجه فرانسه در این باره گفت: این سازوکار ویژه باید تراکنش‌‌های مالی همه کمپانی‌‌هایی را که می‌خواهند روابط تجاری‌‌شان را با ایران حفظ کنند، تسهیل کند. این سازوکار بر اساس قوانین اروپا کار می‌کند.وی ادامه داد: این ابزار قرار است یک حاکمیت اقتصادی برای اتحادیه اروپا فراتر از یک مورد خاص ایجاد کند. طرح بلند مدت این است که کمپانی‌های اروپایی در آینده از تاثیر تحریم‌های فرا سرزمینی و غیرقانونی مصون بمانند(خبرگزاری صدا و سیما ،۱۳۹۷، شماره خبر۹۹۵۴۰۲۳).درواقع قرار است SPV به عنوان یک اتاق پایاپای عمل کرده و نقل و انتقال پول بین ایران و شرکت‌های اروپایی را در زمانی که تحریم‌های آمریکا معامله مستقیم را ممنوع کرده است، انجام دهد. به عنوان مثال اگر یک شرکت نفتی اروپایی از ایران نفت یا گاز بخرد، پول ایران از طریق SPV سپرده‌گذاری شده و این کشور می‌تواند از این سپرده خود برای واردات کالا از اروپا استفاده کند(ایران چگونه تحریم‌های آمریکا را دور خواهد زد؟،(https://www.mashreghnews.ir/news/908927 ).به نظر می رسد با ارجای این سازوکار روابط تجاری و همکاری اقتصادی ایران و اروپا بیش از پیش افزایش یابد .همین وضعیت برای روابط ایران و روسیه و چین هم قابل تصور است که هر دو از رقبای بین المللی امریکا محسوب می شوند و این نشان می دهد که امریکا برخلاف تصور خود با اعمال تحریم های یکجانبه شرایطی را پیش اورده که باعث تقویت روابط رقبای خود با ایران می شود و این نوعی خودزنی است . همین وضعیت در مورد دلار هم صادق است . از مدت ها پیش این نگرانی در نظام بین الملل بخصوص در میان رقبای امریکا وجود داشت که اگر امریکا بخواهد از سلطه دلار به عنوان ابزاری در جهت منافع خود استفاده کند چه بایدکرد ؟از جمله سازکارها در این زمینه استفاده از نظام پرداختی داخلی موسوم به نظام تبادل پیام های مالی و یا استفاده از ارز های رمز نگار و مجازی است که هردو بعد از اعمال تحریم های یکجانبه امریکا شدت گرفته است .
البته مقاومت هادر برابر تحریم های یکجانبه امریکا تنها به اعضای برجام محدود نمی شود و خریداران نفت و دیگرکشورها بخصوص همسایگان ایران که منافع و حتی به نوعی بقایشان در استمرار روابط با ایران گره خورده ، علیرغم رایزنی های گسترده اعضای دولت ترامپ و سفرهای مکرر انها به این کشورها در برابر دور جدید تحریم ها مقاومت نشان دادند و در نهایت امریکا را به تغییر رویکرد و مواضع خود مجبور کردند. البته معاف کردن ۸ کشور از جمله چین، هند، یونان، ترکیه، ایتالیا، تایوان، ژاپن و کره‌جنوبی از هرگونه مجازات‌ها، و اجازه دادن به آنها برای واردات نفت ایران «پاداشی» از سوی رئیس‌جمهوری آمریکا و دولتش نیست، بلکه تسلیم در واقعیت‌های کنونی است؛ بیشتر این کشورها تأکید کرده‌اند که به تحریم‌ها پایبند نمی‌مانند و به روابط تجاری با ایران همچون روال گذشته ادامه خواهند داد. موضوع جالب توجه این است که این فهرست هشت‌گانه بخشی اعظمی از نفت ایران را وارد می‌کنند که بالغ بر ۲٫۵ میلیون بشکه در روز است(https://www.mashreghnews.ir/news/909361).جدا از اینکه جبران جای خالی ایران در بازارهای جهانی با توجه به موقعیت ایران در اوپک به این سادگی امکان پذیر نیست ،هریک از این کشورها دلایل خاصی نیز برای مقاومت در برابر تحریم ها دارند. برای مثال بیشترپالایشگاههای هند و ژاپن با نفت ایران سازگاری دارند وبر همین اساس طراحی شده اند و یا اینکه افزایش بهای نفت که در پی تهدید ترامپ به صفر رساندن فروش نفت ایران صورت گرفت بهای سوخت را در برخی از کشورها مثل کره جنوبی تا ۲۵ درصد افزایش داد و فشارهای سنگینی را برای انها وارد کرد .رجب طیب اردوغان با اشاره به واردات گاز از ایران گفت: «ما ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از ایران می‌خریم و نمی‌خواهیم مردم کشورمان از سرما یخ بزنند (https://fa.euronews.2018).در همین حال امید کیلر، رئیس کمیسیون روابط اقتصادی ترکیه با ایران، معافیت شش ماهه برای ترکیه را بسیار اندک می‌داند و در این باره می‌گوید: «ترکیه کشوری است که از تحریم‌های ایران بیشترین تاثیرها را تجربه می‌کند. ما فکر می‌کنیم دولت آمریکا این موضوع را در نظر خواهد گرفت.»رئیس کمیسیون روابط اقتصادی ترکیه با ایران امیدوار است که نزدیکی اخیر ترکیه با آمریکا تاثیرات خود را بر تجارت این کشور با ایران نیز بگذارد و امکانات ترکیه را برای حفظ روابط تجاری با ایران در نظر گیرد(www.saat24.news/news/401971). وزرای امور خارجه، اقتصاد و انرژی ترکیه اعلام کرده اند که این کشور همچنان به مراودات تجاری خود با ایران علیرغم تحریم های جدید امریکا ادامه خواهد داد. حجم تجارت میان دو کشور در ۸ ماهه از سال جاری به ۷ میلیارد و ۴۰۰ میلیون رسید و سال گذشته ۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بوده است.وضعیت مشابهی برای دیگر همسایگان قابل تصور است. برای مثال بخش مهمی از نیازهای ارمنستان از طریق واردات گاز از ایران تامین می‌شود. و این کشور در سال ۲۰۱۷ حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب گاز از ایران وارد کرد. حتی در اواخر سال ۲۰۱۷ دو کشور توافق کرده بودند که میزان صدور گاز ایران به این جمهوری حدود ۲۵ درصد افزایش یابد( www.saat24.news/news/401971).در این میان بندر چابهار که از تحریم های امریکا معاف شد نه تنها نقش اساسی در توسعه افغانستان و عبور این کشور از بحران اقتصادی دارد بلکه هند را به افغانستان و دیگر کشورهای اسیای میانه وصل می کند و نقش حیاتی در موقعیت این کشور بازی می کند .با وجود اینکه عراق خود تولید کننده و صادرکننده نفت است اما برای تامین نیازهای برق و گاز خود به ایران وابسته است . هرچند امریکا قرار داد ۱۸ میلیارد دلاری برای راه انداختن نیروگاههای برق عراق امضائ کرده و به نوعی این پروژه را از دست شرکت های المانی ربود اما با اینحال راه اندازی این نیروگاهها چند سال وقت می برد .از آن طرف تامین برق عراق از سوی عربستان نیز با توجه به فاصله هزار کیلومتری مرز عربستان تا مناطق مورد نیاز عراق نه به این سرعت امکان پذیر است و نه اینکه اساس شدنی است .
از دیگر سو نباید از این نکته غافل شد که معافیت ها تنها به خریداران نفت محدود نشد بلکه برخی از بانک های ایرانی نیز از این تحریم ها خارج شدند.در واقع گفته شد که اشتباهی به وجود آمده و آمریکا بانک‌های «خاورمیانه»، «حکمت ایرانیان»، «قرض‌الحسنه مهر ایران» و موسسه مالی «توسعه» را از فهرست تحریم‌های ثانویه خارج کرد. در حال حاضر بین ۱۱ تا ۱۲ بانک ایرانی هستند که در فهرست تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار ندارد و سوئیفت برای آنها باز خواهد بود که این بانک‌ها در ابتدا باید بخش بین‌الملل فعال داشته باشند و در مرحله دوم بانک‌هایی را پیدا کنند که حاضر باشند به عنوان بانک کارگزار با آنها کار کنند(رجایی سلمانی ،۱۳۹۷) https://www.mashreghnews.ir/news/910034.
اما در پاسخ به سوال دوم در خصوص چرایی اصرار دولت ترامپ بر تحریم های پسابرجام علیرغم ناکامی های موجود باید گفت که امریکا و شخص ترامپ دچار بیماری خودشیفتگی و خودبزرگ بینی شده است و به روشنی می توان شاخص ها و نشانه های این بیماری را در رفتار ترامپ مشاهده کرد. به لحاظ روان شناختی افرادی که دچار این بیماری هستند ازخودشان تصویر ذهنی تحریف شده دارند ؛تحقیر دیگران برایشان عادی است ؛از همه طلبکارند و توجه پرور هستند.به نظر می رسد جناح راستگرای حزب جمهوریخواه و بخصوص راستگرایان اسرائیلی از این بیماری و ضعف شخصیتی ترامپ در جهت جبران شکست سیاست های خود استفاده می کنند و وی را به ابزاری برای تامین منافع خود تبدیل کرده اند که البته در این میان نباید از دلارهای سعودی نیز غافل شد .
و درنهایت در پاسخ به چگونگی فرصت سازی از تحریم های جدید باید گفت که در وهله اول باید تمام توان را برای حفظ جایگاه ایران در بازار نفت بکار گرفت واز ابتکارات جدید بهره گرفت .با توجه به اینکه این تحریم ها غیرقانونی است و برخلاف تحریم های قبلی هیچ پشتوانه حقوقی و یا قطعنامه های سازمان ملل را با خود ندارد و حتی در تضاد با قطعنامه های گذشته است لذا ایران از این حق و اختیار برخوردار است که این تحریم ها را دور بزند. به گفته “دن واگر” کارشناس امور تحریم‌های بین‌المللی در موسسه مشاوره Lexis Nexis Risks Solutions “همیشه فعالیت‌های آشکار و پنهانی حول محور تحریم‌ها وجود دارند تا آن را دور زده و یا از میان بردارند. این کاری است که سال‌های طولانی انجام شده است”. ایران می‌تواند از تکنیک‌های مختلفی برای دور زدن تحریم‌ها استفاده کند؛ از شرکت‌های جانبی و فرعی و با پوشش‌های مختلف و یا سایر واسطه‌ها برای مخفی کردن مبدا و مقصد کالاها.به گفته “پیتر هارل” پژوهشگر ارشد در مرکز برای امنیت امریکای جدید،عطش زیادی برای کشورها در حوزه انرژی و واردات نفت وجود داردو برخی از کشورها حتی ریسک مجازات‌های تحریمی امریکا و حتی کاهش دسترسی به بازار امریکا را به جان می‌خرند. او اشاره می‌کند که آنان در این راستا از شرکت‌ها و بانک‌های کوچک‌تر برای نقل انتقال پول خرید نفت از ایران استفاده می‌کنند. در حالی که شرکت‌های بزرگ چینی حضور گسترده‌ای در بازار امریکا دارنداما با این حال، شرکت‌های کوچک‌تر چینی که تجارت واقعی با امریکا ندارند و تحریم‌ها تاثیر چندانی بر آنان ندارند با ایران معامله می‌کنند(http://www.ghatreh.com/news/nn45095453).نکته قابل توجه دیگر در این زمینه مدیریت در امدهای نفتی است . با فروش ۱ میلیون بشکه نفت در روز، که سالانه حدود ۴۰۰ میلیون بشکه می‌شود، با همین قیمت ۷۰ دلار، که چیزی حدود ۳۰ میلیارد دلار می‌شود (به غیر از میعانات گازی)، درآمد قابل قبولی برای ایران است تا بتواند بخش قابل توجهی از نیازهایش را، که عموماً نیاز به مواد غذایی و کالاهای اساسی است، برآورده کند(عبدی ،http://www.ion.ir/News/425029 ).فرصت سازی از تحریم ها در جهت کاهش وابستگی اقتصاد به در امدهای نفتی و مقابله با خام فروشی و توسعه فعالیت بخش خصوصی و فعال کردن ان در شکستن تحریم ها از دیگر راهکارهای لازم در این زمینه است .اما از همه مهمتر مقابله با آثار روانی است که آثار آن» در مواردی از خود تحریم ها نیز مخرب تر بوده است .حسین اسکندری مدیر گروه روان‌شناسی بالینی و عمومی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی در نشست تخصصی «سیاست‌های راهبردی در آستانه تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران” با تاکید بر این مسئله گقت :”تحریم یک امر درونی است و این روان انسان است که تحریم را بزرگ می‌کند.{چنانچه } اگر ما یک ماشه را تهدید تلقی کنیم به آن واکنش نشان می‌دهیم و اگر آن را تهدید ندانیم، واکنش نشان نمی‌دهیم؛ بنابراین تحریم یک امر روانی و روان‌شناختی است و حتی از حوزه روان‌شناسی اجتماعی نیز فراتر می‌رود و باید در حوزه روان‌شناسی سیاسی جست‌وجو شود.بنابراین وقتی از روان‌شناسی اجتماعی تحریم صحبت می‌کنیم درواقع راجع به یک ادراک اجتماعی حرف می‌زنیم که نشان می‌دهد خود تحریم برای مردم آنقدر مهم نیست که بعد روانی آن برایشان مهم است”وی با تکیه بر نتایج یک تحقیق در آمریکا که با جامعه آماری یک هزار و ۲۰۰ نفر انجام شده است، فشار روانی تحریم را بیشتر از خود آن دانست و گفت: مردم آمریکا از به خطر افتادن تهیه کالاهای اساسی خود احساس نگرانی بیشتری می‌کنند تا خروج آمریکا از برجام و همچنین از سرانجام دولت خود نگرانی بیشتری دارند (http://www.ghatreh.com/news/nn45095453).شاید نتیجه دیگری که می توان از این نظرسنجی گرفت این است که قاعدتا امریکا و دولت ترامپ باید در وهله اول نگران مردم خود باشد و به دروغ سنگ مردم ایران را به سینه نزند. دولت ترامپ با اقدامات یکجانبه و غیر قانونی خود سرمایه اجتماعی امریکا را بیش از پیش تضعیف کرده است اما به طور ناخواسته به افزایش سرمایه اجتماعی ایران کمک کرده است.سرمایه اجتماعی مبتنی بر کسب اعتماد است که بر اسا س صداقت حاصل می شود اما ترامپ در این مدت از امریکا کشوری به تصویر کشیده است که به هیچ وجه نمی توان به آن اعتماد کرد چراکه در ملاء عام همه موافقتنامه های مهمی که دولت پیشین این کشور با کشورهای جهان در عرصه های مختلف امضاء کرده بود زیر پا گذاشت و از ان خارج شدو همین امر کشورهای جهان را به این وا می دارد که در امضای هرگونه موافقتنامه با امریکا دست به عصا حرکت کنند و جانب احتیاط را بگیرند که این به منزله کاهش اعتماد به عنوان مهمترین مولفه سرمایه اجتماعی خواهد بود . پیش از این خیلی از صاحب نظران روابط بین الملل از جمله فوکویاما به کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی به امریکا هشدار داده بودند و از ان به عنوان یکی از چالش های امریکا در قرن حاضر یاد کرده بودند که دولت راستگرای ترامپ درست برعکس این توصیه و هشدار عمل کرده و با اقدامات یکجانبه خود در عرصه های مختلف به روندکاهش بی اعتمادی سرعت بخشیده است .