مقدمه
آنچه که در سه سال اخیر در سوریه می گذرد یک «بحران تمام عیار منطقه ای» است که چندین هدف را دنبال می کند که به اختصار می توان آنها را در محورهای ذیل خلاصه کرد:
- شکست محور مقاومت در برابر رژیم صیهونیستی
- تضعیف انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی در جهان اسلام
- بحران سازی برای جمهوری اسلامی ایران
- محاصره حزب ا… در لبنان و منطقه
- جمع آوری نیروهای افراطی مدعی مسلمان بودن و جهت دادن آنها برای اهداف خاص
بدیهی است که هر یک از محورهای فوق الذکر می توانند ابعاد دیگری را در بر گرفته و اهداف خاصی را ترسیم کنند.
اینکه چرا سوریه، زمینه مناسبی برای چنین بحران انتخاب شده است، خود دارای چندین عامل اساسی است که می توان آن ها را در محورهای ذیل خلاصه نمود:
- به دلیل موقعیت استراتژیکی سوریه، سقوط دولت آن که حامی مقاومت است، می تواند مقاومت فلسطینی را با شکست مواجه کند.
- به دلیل ارتباط عمیق سوریه با جمهوری اسلامی ایران، سقوط حکومت بشار اسد، می تواند در تضعیف جمهوری اسلامی و آماده سازی آن برای تحولات سیاسی-اجتماعی تاثیرگذار باشد.
- بحران توسعه سیاسی در سوریه و عدم تحول جدی در ساختارهای سیاسی-اجتماعی برای سالهای طولانی زمینه را برای نارضایتی مردم گسترش داده و آن را برای تحولات بعدی آماده ساخته بود.
- برخوردهای غیر محاسبه شده و غیر محتاطانه دولت سوریه در اولین اعتراضات غیرسیاسی مردم سوریه، علیرغم همزمانی ظهور تحولات مهم در کشورهای منطقه، زمینه را برای ورود کشورهای دیگر عربی و غربی در بحران ایجاد شده آماده ساخت.
- تفاوت سیاست های سوریه با کشورهای عربی منطقه که ناشی از باورهای آن به مبارزه و مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی، نزدیک شدن به جمهوری اسلامی ایران، حمایت از حزب ا… و امثالهم، دشمنی حکومت های عربی منطقه را با این کشور عمیقتر ساخته بود.
- توطئه های همیشگی اسرائیل در ساقط کردن قدرت های مخالف در منطقه، به ویژه سوریه، و تبدیل آنها به کشورهای بی تفاوت یا دوست، نیز یکی از عوامل مهم در این زمینه است.
- توافق های سوریه با روسیه برای مدت های طولانی، آن را به یکی از پایگاه های مهم روسیه در منطقه تبدیل کرده بود که غرب همیشه در صدد حذف این پایگاه و تسلط کامل بر منطقه بود، و لذا بخشی از این بحران سازی را می توان در رویکرد رقابت موجود میان روسیه و غرب به سرکردگی آمریکا، برای تصرف پایگاههای همدیگر در منطقه، نیز قرائت نمود.
- بالاخره می توان ایجاد زمینه وسیعتر درگیری و جنگ جدی میان سنی و شیعه به دلیل حضور علویان در سوریه و ورود جریان های افراطی وهابی و غیره را در این زمینه نام برد که می تواند به همه نقاط جهان اسلام کشیده شود و تضعیف کشورهای اسلامی را در بر داشته باشد.
وضعیت های فوق الذکر، زمینه های مهمی برای ظهور بحران جدی در سوریه را ایجاد نمود که تا کنون نه تنها آن کشور را درگیر بحران کرده است، بلکه آرام آرام این بحران به سایر کشورهای منطقه نیز در حال گسترش می باشد.
در این رابطه نه تنها قدرت های سخت افزاری در شکل جنگ فرسایشی دو طرفه میان دولت و تروریست های خارجی در این کشور جاری است، بلکه قدرت های نرم افزاری در جهت بحران سازی و اضطراب و وحشت سازی در میان ملت های مسلمان منطقه و حتی در سطح جهان، در تلاش می باشند که افکار عمومی نسبت به آینده را به شدت بحرانی ساخته و ملت های مسلمان را از برنامه ریزی برای توسعه و پیشرفت و ایستادگی در برابر استکبار خارجی و داخلی باز داشته و درگیر مسائل روزمره و جاری نمایند.
رسانه های بیگانه در این زمینه بزرگترین نقش را تا کنون داشته اند که این بحران را به یک بحران جهانی در حوزه های مختلف تبدیل ساخته و در سایه آن اهداف خود را محقق سازند.
بحران سوریه و قرائت گفتمانی رسانه ها
تحلیل گفتمان رسانه های جهان برای دو سال پیش در رابطه با بحران سوریه بیانگر وضعیتی است که می توان آن را در محورهای ذیل خلاصه نمود.
۱- تلاش برای برجسته سازی تاثیر شدید سقوط دولت سوریه بر ایران.
۲- تلاش در تئوری سازی دخالت ایران در کشورهای دیگر برای توجیه دخالت سعودی در بحرین
۳- تلاش در ضعیف یا ناکارامد شدن دیپلماسی عمومی ایران در منطقه
۴- رژیم سوریه اجبارا تغییر خواهد کرد (یا تغییر مواضع با ایران، یا آمدن رژیم سنی ضد ایران)
۵- فعال سازی ترکیه به عنوان جایگزین ایران در منطقه و جهان اسلام
۶- زمینه سازی برای ایجاد محور ملایمت (مصر-سوریه-عربستان(به ویژه در زمان حکومت مرسی)) در برابر محور مقاومت (ایران-سوریه-حزب ا..-حماس و جهاد اسلامی)
۷- گسترش نگرانی حمله به لبنان برای تسریع تغییر در سوریه
۸- تئوریزه کردن وحدت مذهبی ایران و سوریه (شیعیان- علویان) برای جداسازی شیعیان و سنیان از یکدیگر
۹- برنامه ریزی تعامل سوریه با دیگران: تلاش برای سقوط قطعی در صورت ادامه تعامل با ایران، و احتمال نجات در صورت همکاری با ترکیه.
۱۰- تهدیدات روسیه به خطرات سقوط سوریه، بازدانده عملیات تسریع در سقوط سوریه و اتخاذ روشهای تدریجی برای سقوط آن.
۱۱- گسترش فشارها و تحریم های آینده به دلیل مساله راکتور هسته ای در سوریه.
جمع بندی فوق الذکر را می توان در چند محور اساسی ذیل خلاصه نمود:
- تاثیر سقوط دولت سوریه بر ایران
- تاکید بر دخالت ایران در سوریه
- ناکارآمدی دیپلماسی عمومی ایران در منطقه
- تغییر حتمی دولت سوریه
- گسترش اختلافات فرقه ای میان علویان و اهل سنت
- توسعه عملیات جهانی بر علیه سوریه
محورهای مزبور از تحلیل ۹ نشریه مهم منطقه ای و بین المللی در سال ۱۳۹۰ صورت گرفت و توسط نگارنده در ماهنامه مدیریت ارتباطات در شماره ۳۳ منتشر گردید. اکنون حدود دو سال از تحلیل گفتمان رسانه های آن زمان و کشف دیپلماسی رسانه ای در این رابطه می گذرد.
آنچه که در این زمینه روشن است علیرغم برنامه ریزی های وسیع غرب و کشورهای منطقه برای سقوط دولت سوریه با گسترش کشتارهای بیرحمانه مردم توسط نیروهای مخالف دولت سوریه که از نقاط مختلف جهان به این کشور بسیج شده اند و نیز تلاش در تخلیه کشور با مهاجر سازی مردم آن و غیره، هیچ آینده روشنی در مورد آنچه که پیش بینی شده بود وجود ندارد. مساله سوریه، بیش از آنکه یک انقلاب، بهار عربی، یا بیداری اسلامی باشد، یک بحران سازی ملی، منطقه ای و بین المللی است. این بحران، نه از درون کشور، که بهر حال می تواند منعکس کننده برخی از نارضایتی های جاری مردم باشد، بلکه عمدتا از خارج مرزها بر این کشور تحمیل شده است.
در همان تحلیل نیز تاکید شد که قطعا هیچکس منکر برخی از ناکارامدی های سیاسی و اجتماعی در ساختار حکومتی سوریه نمی باشد، اما آیا این ناکارامدی باید با شیوه های صلح آمیز مردمی یا شیوهای کشتار جمعی حل و فصل شود، مساله ای است که باید به شدت مورد توجه قرار گیرد.
آنچه که بعد از این دو سال در رسانه های بیگانه مطرح می شود، حاکی از تغییر در رویکرد «دیپلماسی بحران سازی» قبلی و به وجود آمدن وضعیتی است که حاکی از «بحران دیپلماسی» برای حل مساله سوریه است، که خود بیانگر، شیوه ای از «دیپلماسی رسانه ای» است که تلاش می کند، در اصل ایجاد راه حل دیپلماتیک برای بحران سوریه، بحران سازی نماید.
رسانه های بیگانه از همان آغاز، بر دیپلماسی بحران سازی به عنوان یک حربه موثر برای سقوط دولت سوریه تاکید داشتند. آنچه که در این مدت گذشت، تثبیت تصویرسازی ایجاد شده در مورد بحران و گسترش مفهومی آن در همه زمینه هاست که به عنوان یک واقعیت عینی مورد پذیرش عمومی جهانیان قرار گرفت.
گذشتن از مرحله بحران سازی، نیازمند نوعی از همگرایی رسانه ای در سطح جهانی بود که با برنامه ریزی آشکار و پنهان مورد تجربه قرار گرفت و در این زمینه نوعی از «فرا تصویر» درباره بحران سوریه ایجاد گردید که در حال حاضر دیگر امکان نفی یا تغییر آن وجود ندارد.
اما با گسترش تصویرسازی مداوم درباره بحران سوریه، همه امکانات راه حل سیاسی نیز شامل همان رویکرد مربوط به بحران سازی شده است. به عبارت دیگر، اگر دیپلماسی بحران سازی، یک برنامه رسانه ای جهانی بر علیه سوریه برای انتقال قدرت از بشار اسد به دیگری بوده است، با طولانی شدن زمان، این رویکرد خود عاملی برای ایجاد بحران در کلیه روشهای ممکن برای تحقق هدف مزبور شده است. در حقیقت، «دیپلماسی بحران سازی»، منجر به «بحران دیپلماسی» نه تنها در سوریه که در منطقه و جهان شده است.
«بحران دیپلماسی» ایجاد شده را می توان از طریق گفته ها و ناگفته های فراوان منعکس شده در رسانه های جهان چه از زبان دولتمردان و چه از نگاه تحلیلگران کشف نمود. مطرح کردن راه حلهای گوناگون، ملاقات های رسمی و غیر رسمی و اظهار نظرهای مختلف، برداشت های متفاوت از عکس العملها و برنامه های پیش بینی شده و نشده کشورها در مورد سوریه و بسیاری از مسائل مربوط به این کشور، به یک مساله جاری بین المللی تبدیل شده است. بنظر می رسد که اگر تا سال ۲۰۱۴ میلادی، که سال وعده های تحول از درون کشور به شکل عینی تر است، وضعیت سوریه به همین منوال ادامه پیدا کند، جهان، واقعیت نه جنگ نه صلح در این کشور را به مثابه یک امر عادی و روزمره مورد ارزیابی و پذیرش قرار خواهد داد و کشورهای قدرتمند جهان به دنبال ایجاد کانون یا کانون های دیگری در جهان، به ویژه جهان اسلام برای زورآزمایی جهت به نمایش گذاشتن اقتدار خود خواهند بود.
طرح وجود سلاح های شیمیایی در سوریه و تصعید موضوع استفاده کردن از این سلاحها توسط دولت سوریه بر علیه مخالفان یک حربه سیاسی- تبلیغاتی بیش از تبیین یک وضعیت نظامی است که در صدد بود بهر هر شکل ممکن بهانه ای برای حضور نظامی گسترده تر کشورهای غربی و یا حتی برخی از نیروهای منطقه را ایجاد نماید. اما علیرغم این حربه مهم، مدیریت بحران در این زمینه توسط دولت سوریه، مانعی بزرگ در مقابل بهانه حضور نظامی غرب، به ویژه آمریکا، در این رابطه گردید.
سوریه و دیپلماسی رسانه ای جهان
مطالعات صورت گرفته برای کشف گفتمان رسانه های جهان و در حقیقت «دیپلماسی رسانه ای» مورد توجه آنها، بیانگر تحولات و تغییرات در شیوه گفتمانی و تبلیغات رسانه ای است. تحولات ایجاد شده ناشی از مقاومت دولت و ارتش سوریه در مقابل مخالفان، اختلاف مخالفان دولت سوریه، ناتوانی غرب در دخالت مستقیم نظامی در سوریه، حل شدن بحران مربوط به سلاحهای شیمیایی و نهایتا، حمایت کشورهایی مانند ایران و روسیه از محور مقاومت در این زمینه می باشد. البته تغییر استراتژی تبلیغاتی رسانه های جهان به معنای تغییر گفتمانی آنان در برابر سوریه، ایران و محور مقاومت نمی باشد.
محورهای گفتمانی دیپلماسی رسانه ای در مورد سوریه
علاوه بر تحلیل های گفتمانی گزارش های خبری مربوط به رسانه های جهان در سال ۱۳۹۰ که انجام گرفته بود، آنچه که از مطالعه گزارش های خبری ۱۴ نشریه خارجی متعلق به یک سال گذشته در دوره زمانی (از ۲ دسامبر ۲۰۱۲ (۱۲ آذر ۱۳۹۱) تا ۲۸ دسامبر ۲۰۱۲ (۸ دییل سوله ۲۴ اورهکو امکان میانجیگری در سوریه را میآ ۱۳۹۱) انجام گرفت نیز بیانگر وجود محورهای گفتمانی مهمی است که می توان آنها را به مثابه «دیپلماسی رسانه جهانی» در رابطه با بحران سوریه تلقی نمود.
برای شناخت هر چه بهتر وضعیت بحران سوریه و دیپلماسی رسانه ای کنونی در این زمینه، مطالعه محورهای گفتمانی هر بخش از نشریات مزبور که به شکل تفکیکی در جدول شماره (۱) نشان داده شده اند، ضروری می باشد. قرائت گفتمانی این محورها، بیانگر دیدگاه و در حقیقت «دیپلماسی رسانه ای» هر کشور نیز می تواند به شمار آید.
جدول شماره (۱): محورهای اساسی گفتمانی دیپلماسی رسانه ای جهان در سال ۱۳۹۱ در رابطه با بحران سوریه
| نشریات/کشور | محورهای اساسی گفتمانی |
| نیویورک تایمز/ آمریکا | ۱٫ اتهام ایران به دخالت در سوریه و تامین اسلحه آن
۲٫ فشار بیشتر بر ایران عاملی برای حل بحران سوریه ۳٫ تلاش در توسعه جنگ در منطقه ۴٫ تجویز گروگان گیری زوار ایرانی توسط مخالفان سوریه |
| آونیره/ ایتالیا | ۱٫ تلاش در به رسمیت شناختن مخالفان سوریه
۲٫ تاکید بر ضرروت اتحاد اعراب بر علیه ایران ۳٫ تاکید بر بی قدرتی روسیه درباره سوریه ۴٫ تاکید بر اینکه جنگ سوریه جنگ سرد روسیه و آمریکا است ۵٫ تاکید بر تصفیه مخالفان آمریکا در دولت آینده سوریه |
| فیگارو/ فرانسه | ۱٫ ضرورت انتقال قدرت در سوریه
۲٫ حذف اسد راه حل بحران سوریه ۳٫ القای تردید ایران و چین در حمایت از سوریه ۴٫ تلاش در ایجاد شورش در داخل نظام سوریه ۵٫ تلاش در تحریک ارتش سوریه برای ایجاد شورش |
| الشرق الاوسط/ انگلستان | ۱٫ برجسته سازی دخالت ایران در سوریه
۲٫ تاکید بر اینکه ایران عامل بی ثباتی منطقه ۳٫ تاکید بر ضرورت برنامه ریزی برای جایگزینی اسد ۴٫ القای شبهه ورود نظامی ایران به سوریه ۵٫ وحشت سازی در منطقه برای اعمال فشار برای سازش آمریکا و روسیه |
| نزاویسیمایا گازتا/ روسیه | ۱٫ تاکید بر احتمال سازش آمریکا و روسیه در مورد سوریه
۲٫ آماده سازی برای به رسمیت شناختن گروه های مخالف سوریه ۳٫ بشار اسد عامل بحران سوریه ۴٫ تاکید بر راه حل نظامی و شکست راه حل سیاسی برای سوریه ۵٫ تاکید بر خروج از بحران سوریه فقط با سقوط دولت |
| الوطن/ قطر | – تاکید بر ضرروت حمایت بیشتر از مخالفان سوریه
– در سوریه انقلاب جاری است نه بحران ۱٫ تاکید بر پایان یافتن عصر مقاومت در برابر اسرائیل ۲٫ برنامه ریزی برای گسترش اختلافات فرقه ای در سوریه ۳٫ تاکید بر عدم وجود راه حل سیاسی برای سوریه ۴٫ تاکید بر دخالت فوری نظامی برای حل بحران سوریه |
| الاتحاد/ امارات متحده عربی | ۱٫ دیپلماسی استفاده از سلاح شیمیایی برای تسریع حمله نظامی به سوریه
۲٫ برجسته سازی پیشرفت مخالفان در سوریه ۳٫ ایجاد وحشت برای خروج علویان و مسیحیان از سوریه ۴٫ زمینه سازی برای گسترش اختلافات فرقه ای در سوریه |
| آسیا تایمز/ هنگ کنگ | ۱٫ قدرت زیاد مخالفان و ضعف دولتیان
۲٫ ضرورت اجماع جهانی بر علیه سوریه ۳٫ بکارگیری عامل اخلاق در جداسازی ایران از سوریه ۴٫ تحریک جهانی با طرح کشتار جمعی سوریه |
بحران دیپلماسی در مقابل دیپلماسی بحران سازی
در جدول تحلیلی فوق، ۳۶ محور اساسی گفتمانی مورد شناسائی شده اند که به شیوه های گوناگون گفتمانی در نشریات مختلف مورد بررسی شده، بازنمایی شده اند. همانگونه که دیده می شود، محورهای مزبور همپوشانی هایی را با همدیگر نشان می دهند که بیانگر نوعی از دیپلماسی همگرای رسانه ای در میان نشریات جهانی است که از یک سیاست همگون و تعیین شده پیروی می کنند.
جمع بندی محورهای مزبور برای کشف رویکردهای آشکار و پنهان رسانه های مزبور به شرح ذیل می باشد.
- برجسته سازی دخالت ایران در سوریه و تامین اسلحه
- تلاش در به رسمیت شناختن گروههای مخالف سوریه
- تاکید بر بی قدرتی روسیه، چین و ایران در مورد آینده سوریه
- ضرورت انتقال فوری قدرت در سوریه با جنگ یا راه حلهای سیاسی
- تاکید بر تصفیه مخالفان آمریکا در دولت آینده سوریه
- وحشت سازی برای خروج علویان و مسیحیان از سوریه
- گسترش اختلافات فرقه ای در سوریه
- تاکید بر عدم وجود راه حل سیاسی برای مساله سوریه
آنچه که در دو سال پیش در رابطه با بحران سوریه تاکید می شد، عدم وجود راه حل سیاسی برای بحران سوریه است که می توان آن را «بحران دیپلماسی» نامید که پس از «دیپلماسی بحران سازی» در سوریه به مثابه، گسترش بحران تبلیغ می گردید. این شیوه از تبلیغات در راستای تضعیف روحیه دولتمردان و مردم سوریه و ایجاد زمینه برای دخالت هر چه بیشتر دولت های غربی و برخی از کشورهای عربی در بحران سوریه است.
بحران سوریه و دیپلماسی «ایران هراسی»
قرائت گفتمانی گزارش های خبری فوق نکته مهمی را نیز برجسته می سازد که عبارت از «دیپلماسی ایران هراسی» است که به شدت توسط رسانه های مزبور در حال گسترش در منطقه می باشد.
بنابراین، آنچه که به عنوان یک سیاست ثابت در این زمینه مطرح شده است، تلاش برای برجسته سازی دخالت ایران در سوریه و تامین اسلحه توسط آن می باشد. این توطئه رسانه ای نه تنها به دنبال تحریک کشورهای جهان به ویژه کشورهای عربی منطقه می باشد، بلکه فراتر از آن در صدد تغییر افکار عمومی جهان و مسلمانان در مورد ایران و انقلاب اسلامی است.
در اینجا آنچه که می توان به عنوان آینده نگری درباره وضعیت سوریه مطرح نمود، در چند محور ذیل خلاصه می شود. بدیهی است که این شیوه از آینده نگری، بر مبنای قرائت های تحلیلی از رسانه های مختلف به دست آمده در زمان تحلیل این رسانه ها است که خود می تواند نوعی از «سیاست سازی خبری» یا «ساخت متاتصویر خبری» برای تسخیر افکار عمومی باشد.
- بحران سوریه حداقل تا سال ۲۰۱۴ بدون هیچ راه حل قطعی نظامی-سیاسی ادامه خواهد یافت.
- گسترش بیداری اسلامی در کشورهای دیگر منطقه (مخصوصا عربستان) عاملی اساسی برای ایجاد نوعی از سازش در مورد انتقال قدرت در سوریه (طبق پیشنهاد اسد برای اجرای انتخابات با کاندیداتوری خود در سال ۲۰۱۴) خواهد شد.
- توسعه ارتباطات میان ایران و مصر و پیشنهاد جدی تر برای ارائه راه حل برای خروج از بحران عاملی مهم برای کاهش راه حلهای نظامی خواهد شد.
- ایجاد کانون های آشوب یا مناطق بحرانی در سایر نقاط جهان، یکی از شیوه های مهمی است که مساله سوریه را به حاشیه خواهد کشاند.
- تضاد افکار عمومی مسلمانان با حاکمان برخی از کشورهای عربی منطقه، به دلیل توسعه کشتار در سوریه و همراه شدن با کشورهای غربی در ساقط کردن یک نظام عربی، افزایش خواهد یافت.
دیپلماسی «نه جنگ- نه صلح» و ادامه بحران
همانگونه که دیده می شود آنچه که عملا پس از گذشت حدود سه سال از بحران سوریه، به مثابه راه حل اساسی برای بحران سوریه مطرح می گردد، نه یک راه حل سیاسی، بلکه یک خونریزی مداوم، یک تصفیه انسانی برای تضعیف کردن کشور، یک تحرک نظامی درونی و بیرونی برای ایجاد شکاف در میان ارتش و نیروهای وفادار به نظام، و بالاخره یک استراتژی نظامی «نه جنگ- نه صلح» برای متقاعد کردن کشورهای حمایت کننده برای ورود به جنگ قطعی یا پذیرش بی چون و چرای تغییر در این کشور عربی است.
سوریه و دیپلماسی رسانه ای جدید: دیپلماسی سیاسی و تنوع سازی بحران
تحلیل گفتمانی نشریات جهان پس از گذشت یک سال از تحلیل قبلی (یعنی از آذرماه ۱۳۹۱ تا آذرماه ۱۳۹۲) بیانگر وضعیت جدیدی است که می توان آن را «تنوع سازی بحران» در رابطه با سوریه دانست. البته این تنوع نه به معنای کارآمدی مدیریت بحران از طرف مخالفان، بلکه ایجاد زمینه های جدید برای بحران زایی در مقابل پیشرفت ارتش و دولت سوریه در مقابل مخالفان می باشد. این تنوع می تواند، بیش از آنکه در صدد «پیروزی» باشد، در صدد «ادامه دهی بحران» و «فرسایش دولت و ارتش سوریه» باشد. این استراتژی جدید، می تواند نه تنها مسائل مربوط به انتخابات مورد نظر در ۲۰۱۴ ریاست جمهوری را تحت الشعاع قرار دهد، بلکه می تواند، وضعیت ادامه حیات جامعه را نیز با خطرهای گوناگون مواجه سازد و در ایجاد بحران های اجتماعی، فرهنگی، دینی، اقتصادی و غیره علاوه بر بحران های نظامی، امنیتی، سیاسی و امثالهم تاثیرگذار باشد.
مطالعه دو گزارش خبری از دو نشریه مهم بین المللی ذیل بیانگر استراتژی رسانه ای جدیدی است که «تنوع سازی بحران» را به مثابه، نقشه راه بعدی برای «فرسایش مداوم سوریه» جهت ایجاد زمینه های سقوط تدریجی دولت سوریه از یک سو و شناخت هر چه بهتر و عمیقتر نیروهای مخالف سوریه برای حاکمیت بعدی از سوی دیگر باشد.
گفتمان رسانه ای فیگارو و الشرق الاوسط
گفتمان رسانه ای کنونی در مورد بحران سوریه دارای تنوع می باشد. برای مشخص سازی این تنوع به عنوان نمونه گزارش های خبری برخی از رسانه های جهان مورد تحلیل قرار می گیرد. در اینجا به دلیل اختصار تنها به دو گزارش از نشریات معروف «فیگارو» فرانسه و «الشرق الاوسط» لندن، که یک نشریه بین المللی عربی است و تاثیر زیادی در شکل گیری تبلیغات رسانه ای به ویژه در جهان عرب دارد، اشاره می شود.
گفتمان رسانه ای «فیگارو»
نشریه فیگارو در تاریخ ۲۱ اکتبر ۲۰۱۳ (۲۹ مهر ۱۳۹۲) گزارشی با عنوان «غربی ها می کوشند مخالفان سوریه را متحد کنند» به قلم الن بارلوئه منتشر کرده است که تحلیل گفتمانی آن بیانگر گفتمان رسانه ای این نشریه در رابطه با بحران سوریه است.
تحلیل گزارش مزبور با روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) صورت می گیرد که جدول شماره (۲) سه سطح اول تحلیل، طبق این روش، را نشان می دهد.
جدول شماره (۲): سه سطح تحلیل گفتمانی نشریه فیگارو
| برداشت از اصل متن | جهت گیری و گرایش متن | تحلیل توجیهی با توجه به گرایش های متن |
| برگزاری کنفرانس صلح در مورد سوریه به نظر می رسد به خاطر مشارکت مخالفان بشار اسد که همواره اختلافات آنها را تضعیف کرده، بیشتر از همیشه به تعلیق در آمده است. | عامل اساسی تشکیل نشدن کنفرانس صلح ژنو، اختلافات گروههای مخالف سوریه است. | تلاش در وحدت سازی مخالفان سوریه برای رسیدن به یک توافق قطعی |
| فشارها در این روزهای اخیر بر رهبران اصلی شورش افزایش یافت تا آنها را متقاعد سازد راه ژنو ۲ را که مهلت نامشخص آن ماه نوامبر تعیین شده است، انتخاب کنند. | ضرورت یکپارچه شدن مخالفان برای موفقیت ژنو ۲ | تلاش غرب برای نفوذ بیشتر در میان رهبران اصلی مخالفان سوریه |
| این ترغیب ها از سوی کسانی که به طور معمول با مخالفان «صحبت» می کنند، دیپلمات های امریکایی، فرانسوی و عربی در درجه اول، حمایت میشود. | غرب و برخی کشورهای عربی عامل اصلی تحریک مخالفان سوریه | هدایت بحران سوریه از بیرون کشور |
| در همان زمان، اخضر ابراهیمی، نماینده سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب، در روز دوشنبه در عراق پس از مصر و شب قبل از آن سفرش را در خاورمیانه ادامه داد. او پیش بینی کرد که کنفرانس بدون حضور مخالفان«معتبر» سوریه در حقیقت مد نظر نیست . | احتمال شکست کنفرانس ژنو ۲ با عدم حضور کامل مخالفان معتبر | تلاش برای اعتبار سازی مخالفان جهت حاکمیت احتمالی بعدی |
| باری به طور خاص شورای ملی سوریه، مهم ترین گروه مخالفان که اعلام کرد به ژنو نخواهد رفت و تهدید به جدایی نمود چنانچه بقیه ائتلاف به آن سفر کنند. | وجود شکاف های جدی میان مخالفان سوریه | احتمال قوی شکست ژنو ۲ با حضور یا بدون حضور مخالفان معتبر |
| بی میلی مخالفان سوریه نشان دهنده سردرگمی است که به تازگی در بین گروهها به دلیل تضعیف ناشی از اختلافات ، جدایی گروهها و آسیب جهاد گرایی مستولی شده است. | ضعف مخالفان سوریه کاملا آشکار شده است | افزایش قدرت دولت سوریه و احتمال تغییر سناریوی سقوط اسد |
| توافق روسیه و امریکا در چهاردهم سپتامبر گذشته در مورد سلاح های شیمیایی، عدم حمله غربی ها علیه بشار اسد و نیز تحویل ندادن سلاح به شورشیان را به عنوان «رها شدن» از سوی غرب تجربه کردند. | شورشیان از حمایت کامل غرب مایوس شده اند | احتمال توافق با دولت بشار اسد برای استمرار با تقویت راههای دیپلماتیک |
| جایگاه بشار نیز مستحکم شد و موضوع مهم رفتن وی قبل از ایجاد دولت انتقالی با قدرت کامل که پیش از این در کنفرانس ژنو یک در ماه ژوئیه ۲۰۱۲ میلادی برگزار شد کمتر از همیشه مطرح خواهد بود | آغاز فرایند تدریجی کاهش حمایت از مخالفان دولت سوریه | آغاز فرایند توافق با دولت سوریه با تقویت طرح «برد- برد» |
| مخالفان آن را می دانند و از آن خشمگین هستند: از نظر آنها موضوع بازگشت به روندی که به حفظ قدرت رهبر سوریه اعتبار می بخشد، مطرح نیست. | خشمگین شدن مخالفان، سیاست غرب برای حذف آنان را تسریع می دهد | تقویت استراتژی «راه حل سیاسی» برای بحران سوریه |
| امریکایی ها و روس ها نیز به نوبه خود می کوشند یک روند سیاسی را از سر بگیرند. در واقع، هر یک از آنها می توانند با سود جستن از پویایی ایجاد شده توسط توافق در مورد سلاح های شیمیایی که پیامد مهم آن بازگشت روسیه به صحنه دیپلماتیک بود، بهره مند شوند. | امکان توافق بیشتر با سوریه برای تمکین آن به برنامه های غرب | سوریه عاملی برای نزدیکی دیدگاههای سوریه و آمریکا در منطقه شده است |
| در بین نظرهای مطرح شده، نظر برگزاری انتخابات ریاست جمهوری تحت کنترل بین المللی در میان است. آیا روس ها فشار وارد خواهند کرد تا بشار در آن شرکت نکند؟بشار در روز دوشنبه تایید کرد که خود را نامزد ریاست جمهوری در ژوئن ۲۰۱۴ میلادی خواهد کرد. | تقویت راه حل سیاسی بر سایر گزینه ها از جمله نظامی | زمینه سازی برای شیفت از دیپلماسی بحران سازی در سوریه به سوی بحران دیپلماسی |
| از نظر دمشق کناره گیری بشار نمی تواند در دستور کار کنفرانس صلح باشد. مخالفان، این خلع ید را همچون پایه و اساس دوره انتقالی می دانند. فرانسه در همان راستا – «بشار باید برود» – اولویت دیگرش «وحدت» مخالفان است. دو هدفی که – اگر برآورده نشود- اعتبار دیپلماسی فرانسه را مورد آزمون قرار می دهد. | سختی وحدت مخالفان به دلیل امکان عدم توافق بر اهداف
|
به چالش کشیدن اهداف غرب برای سقوط اسد |
گفتمان رسانه ای «الشرق الاوسط»
نشریه فراملی الشرق الاوسط چاپ لندن، نیز در تاریخ ۲۷ اکتبر ۲۰۱۳ (۵ آبان ۱۳۹۲) گزارشی با عنوان «ابراهیمی و ایران….و میلیشیاهای شیعی» به قلم طارق الحمید منتشر کرده است که تحلیل گفتمانی آن بیانگر گفتمان رسانه ای این نشریه در رابطه با بحران سوریه است.
جدول شماره (۳) بیانگر تحلیل موارد مهم گزارش مزبور در سه سطح تحلیلی بر اساس روش پدام است.
جدول شماره (۳) سه سطح تحلیل گفتمانی نشریه الشرق الاوسط
| برداشت از اصل متن | جهت گیری و گرایش متن | تحلیل توجیهی با توجه به گرایش های متن |
| درست در شرایطی که رسانه های ایران به نقل از اخضر ابراهیمی فرستاده صلح سازمان ملل در تهران گفتند که «مشارکت ایران در نشست ژنو امری طبیعی و ضروری و نیز ثمربخش است ، و ما امیدواریم چنین دعوتی از این کشور به عمل آید »، روزنامه « نیویورک تایمز » اطلاعات مهمی را در مورد نقش ایران در سوریه منتشر ساخت که با ارزیابی ابراهیمی از نقش ایران در آن کشور مغایرت تام دارد ! | ضروت شرکت ایران برای موفقیت کنفرانس ژنو ۲ | وحشت سازی برای حضور ایران در کنفرانس ژنو ۲ |
| روزنامه امریکایی در شماره روز گذشته به نقل از مسوولان امریکایی و عرب نوشت که ، ژنرال قاسم سلیمانی ، فرمانده سپاه قدس وابسته به سپاه پاسداران ایران ، که می گویند به طور مستقیم از رهبر دستور می گیرد ، همواره از سوریه دیدن می کند، و در عملیات نیروهای تحت فرمان بشاراسد علیه انقلابیون سوری نقش رهبری مهمی ایفاء می کند. | برجسته سازی حضور ایران در سوریه | ایران عامل عدم سقوط اسد |
| این روزنامه همچنین نوشت که ایران نیروهایی از سپاه پاسداران ، و همین طور میلیشیاهای حزب ا… را به سوریه روانه می کند ، و خود حسن نصرا… نیز به این امر اعتراف نمود . | ایران و سوریه در امور سوریه دخالت مستقیم می کنند | احتمال گسترش عملیات ضد ایران و سوریه توسط مخالفان سوریه |
| مسأله مهم در این ماجرا تأکید امریکایی ها براین نکته است که ایران به جذب ستیزه جویانی از یمن مبادرت می ورزد که در ایران آموزش می بینند و سپس برای شرکت در نبرد در دفاع از اسد به سوریه انتقال می یابند! | برجسته سازی نقش ایران در بکارگیری نیروهای با گرایش شیعی (مانند: یمنی ها) برای تقویت دولت سوریه | ضرورت سرکوب شیعیان منطقه به دلیل همکاری با ایران |
| همچنین مشخص شده است که شماری از میلیشیاهای شیعه عراقی تحت پوشش تشکیلات ایران در دفاع از اسد شرکت می کنند | ایران برای منطقه برنامه ریزی می کند | تقویت اختلافات میان شیعیان و اهل سنت در منطقه |
| حال این پرسش مطرح می شود : ایراهیمی پس از این ماجرا چگونه می تواند بگوید که « مشارکت ایران در نشست ژنو امری طبیعی و ضروری و ثمر بخش است ، و ما امیدواریم چنین دعوتی به عمل آید » ؟! | تشکیک در ضرورت حضور ایران در کنفرانس ژنو ۲ | ایران عامل شکست توافق در مورد سوریه |
| ایران چگونه می تواند نقشی مثبت در سوریه داشته باشد ، در حالی که مثلا سعودی ، طبق نوشته « نیویورک تایمز » ، باهمیاری اردن برای پاکسازی انقلابیون تندرو سوری تلاش می کند ، و ایران نیز به جذب و آموزش و اعزام تندروهای شیعه وفادار به خود را برای جنگ در سوریه اعزام می کند ؟! | تلاش سعودی برای زیرنفوذ درآوردن کلیه مخالفان سوری | ایران در کشتار مخالفان سوریه دخالت دارد |
| چگونه می توان گفته ابراهیمی و این اطلاعات را که تا زمانی که جنایات اسد ، با همیاری ایران ادامه دارد شمار تندروها در سوریه هر شش ماه یک بار قابل افزایش است با هم پذیرفت. | تشکیک در قدرت و تعداد مخالفان سوری | زمینه سازی برای راه حلهای دیپلماتیک با رویکرد «برد- برد» در سوریه |
| آیا بهتر نیست که ابراهیمی ابتداء از ایران بخواهد که میلیشیاهای شیعه خود را جمع آوری کند به ویژه آن که تروریسم شیعی در سوریه با نظارت خود رژیم ایران فعالیت می کند ، در حالی که سعودی، و متحدانش کاری نشدنی برای توقف عزیمت تندروهای سنی به سوریه انجام می دهند ، مسأله ای که چندین منبع، و به ویژه ماجرای « نیویورک تایمز » مورد اشاره در این مقاله برآن مهر تأیید می زنند ؟! | تاکید بر ترویسم شیعی در برابر تروریسم سنی القاعده ای | تلاش برای تزکیه سعودی در اعزام تروریست ها به سوریه |
| ایران بخشی از بحران سوریه ، ونه بخشی از راه حل است | بحران سوریه با وجود ایران به پایان نمی رسد | ایران عامل بحران در سوریه است |
| و مشکل در دعوت از ایران برای شرکت در نشست « ژنو ۲ » به دو معنی است ، اول این که تهران از طریق میلیشیاهای شیعه که دو شادوش نیروهای اسد می جنگند از بحران سوریه بهره برداری می کند . | برجسته سازی وجود میلیشیاهای شیعه در سوریه | بحران سوریه به نفع ایران است |
| دوم این که دعوت از ایران به مفهوم گنجانیدن ایران در پرونده مذاکرات هسته ای بین المللی بین ایران و جامعه بین المللی است ، و این به مفهوم تحکیم موقعیت ایران در مذاکرات هسته ای است ، چیزی که با حکمت و منطق سیاسی که محروم کردن این کشور از برگ های مذاکراتیش ، و نه تقویت آن را ایجاب می کند کاملا منافات دارد . | دعوت ایران به کنفرانس ژنو ۲ تقویت ایران است | تقویت ایران باعث پیروزی آن در پرونده هسته ای است |
تحلیل عمیق نشریات
در روش (پدام) دو سطح تحلیلی دیگر وجود دارد که اولی عمیق و دومی عمیقتر است که در سطح عمیق، محورهای گفتمانی ستون سوم مورد بازنگری شده و عناصر مشترک آن بازسازی می شوند. در سطح عمیقتر نیز تلاش می شود که نوعی از رابطه میان گفتمان درون متن و گفتمان های بیرون متن ایجاد و پیوندهای ممکن میان بینامتنیت های درون و بیرون متن کشف شوند. تحلیل عناصر گفتمانی به دست آمده از ستون سوم مربوط به گزارش نشریه فیگارو، کاشف از محورهای گفتمانی ذیل است که عبارتند از:
- وحدت سازی مخالفان سوریه
- نفوذ بیشتر نرم افزاری غرب در بحران سوریه
- افزایش بحران سازی در سوریه
- افزایش تقویت مخالفان برای حکومت بعدی
- تشکیک در موفقیت کنفرانس ژنو ۲
- احتمال سازی برای تغییر سناریوی سقوط اسد
- تاکید بر راه حلهای سیاسی برای خروج از بحران
- طرح احتمال توافق با سوریه و تقویت راه حل «برد- برد»
- نزدیک سازی آمریکا و روسیه به دلیل بحران سوریه
- جایگزینی سیاست «دیپلماسی بحران سازی» با «بحران دیپلماسی»
- «تنوع سازی بحران» بیانگر «بحران دیپلماسی» است.
تحلیل عناصر گفتمانی به دست آمده از ستون سوم مربوط به گزارش نشریه الشرق الاوسط نیز کاشف از محورهای گفتمانی ذیل است که عبارتند از:
- وحشت سازی از ایران برای حضور در کنفرانس ژنو ۲
- ایران عامل تثبیت بشار اسد
- تهدید کردن ایران به گسترش عملیات ضد آن
- سرکوب شیعیان به دلیل همکاری با ایران
- تقویت دیپلماسی تفرقه میان شیعه و سنی
- ایران عامل شکست مخالفان سوریه
- ادعای دخالت ایران در سرکوب مخالفان سوریه
- ایران عامل اساسی بحران در سوریه
- بحران ایران به نفع سوریه
- زمینه سازی برای شیفت سیاسی در حل بحران سوریه
- تزکیه سعودی ها در دخالت در سوریه
- حضور ایران در ژنو ۲، تقویت کننده پرونده هسته ای آن است.
تحلیل عمیقتر نشریات
تحلیل عمیقتر نشریات فیگارو و الشرق الاوسط، بیانگر «دیپلماسی رسانه ای» این دو نشریه است که می تواند منعکس کننده بخشی از گفتمان جهانی در رابطه با «تنوع سازی بحران» سوریه، به ویژه پس از مایوس شدن غرب و برخی از کشورهای عربی از پیروزی مخالفان این کشور است.
«تنوع سازی بحران» در مورد سوریه در شرایطی ایجاد می شود که به شدت وضعیت «نه جنگ- نه صلح» بر این کشور سایه انداخته و دو حرکت همزمان در حال شکل گیری است. اولی ضعیف شدن مخالفان و تشکیک جهانی در مورد قدرت آنان برای ساقط کردن اسد و دومی، تقویت دولت سوریه و امکان پیروزی نهایی آن بر مخالفان. از این رو است که سیاست «تنوع سازی بحران» برای تشدید بحران های گوناگون برای اعمال فشارهای بیشتر، همانگونه که در رابطه با پرونده اسلحه شیمیایی انجام گردید، به مثابه سیاست مطلوب برای تضعیف هر چه بیشتر دولت اسد برای تحقق مطالبات بعدی مورد توجه قرار گرفته است.
در سایه این دیپلماسی جدید، می توان در آینده نوعی از توجه به تحقق رویکرد «برد- برد» برای سوریه در شرایط ضعیف و غیر مطلوب و برای غرب و برخی از کشورهای منطقه در شرایط مطلوبتر را پیش بینی کرد.
تحلیل عمیقتر هر دو گزارش مربوط به دو نشریه فوق الذکر نشان دهنده محورهای اساسی گفتمانی ذیل است.
الف- بازسازی قدرت مخالفان و وحدت سازی میان آنان
ب- تشکیک در موفقیت کنفرانس ژنو ۲ و زمینه سازی برای راه حل سیاسی
ج- تصعید ایران هراسی در منطقه
د- تقویت سیاست تفرقه شیعه و سنی
هـ- تزکیه سعودی ها در بحران سوریه
نتیجه گیری
مطالعه دو ساله دیپلماسی رسانه ای رسانه های جهان و تحلیل گفتمانی گزارش های آنها درباره بحران سوریه بیانگر نوعی از حرکت فرایندی سه مرحله ای ذیل است:
- مرحله مربوط به «دیپلماسی بحران سازی»
- مرحله مربوط به «بحران دیپلماسی»
- مرحله مربوط به «تنوع سازی بحران»
تا کنون هر سه مرحله به شکل فرایندی در رابطه با سوریه مطرح بوده و تحلیل گفتمانی این سه مرحله نشان دهنده محورهای های گفتمانی خاصی است که به بخشی از آنها اشاره شده است.
مهمترین تحولی که هم اکنون در رابطه با بحران سوریه در حال شکل گرفتن است را می توان تلاش برای «تنوع سازی بحران» با طرح گفتمان هایی مانند: «ایران هراسی»، «تفرقه بیشتر شیعه و سنی»، »درگیری بحران با راه حلهای سیاسی»، »تضعیف هر چه بیشتر سوریه در حوزه های گوناگون» به ویژه برای تحقق نوعی از سیاست «برد- برد» در شرایط نامطلوب دانست.
وضعیت جدید به وجود آمده در مورد سوریه، نه تنها بحران مربوط به این کشور را با یک راه حل مطلوب مواجه نمی سازد، بلکه پیش بینی می شود که گر چه برد و باخت های گوناگونی میان نیروهای دولتی و نیروهای مخالف در حال جریان است، اما آنچه که نمی توان در مورد آن اطمینان یافت، حصول یک وضعیت تثبت یافته در کوتاه مدت برای تحقق نوعی از امنیت درونی در داخل این کشور بحران زده است. آنچه که بیش از همه می تواند یک حرکت نگران کننده تلقی گردد، تصعید دیپلماسی ایران هراسی در منطقه برای نه تنها ایجاد شکاف میان مسلمانان و انقلاب اسلامی، شیعیان و اهل سنت، و تحریک مخالفان سوریه برای تحرک بر علیه ایران در منطقه، بلکه فراتر از آن تلاش در جهت شکست پرونده هسته ای ایران در سایه بحران سوریه است که تا کنون گر چه این تلاش با شکست مواجه شده است، اما نباید از گفتمان سازی غرب و برخی از کشورهای عربی منطقه در این زمینه غفلت ورزید، و از کنار آن به سادگی عبور کرد.