اگر بخواهیم به کسانی که میخواهند این انقلاب را بشناسند پیشنهاد دهیم چه مسیری را برای آشنایی عمومیتر و همچنین دامنهدارتر انتخاب کنند، در دسترسترین و جذابترین پیشنهاد، کتابهای خاطرات است. تاریخ و ادبیات انقلاب در این زمینه، قویتر ظاهر شده و محصولات مکتوب قابل توجهی در کارنامه این گروه از آثار دیده میشود. اما چه شد که به این مسیر فرهنگی وارد میشویم؟
جامعه اصولاً، خاطرهگو و خاطرهشنو است. این ویژگی در زندگی روزمره همه مردم دیده میشود. بسیاری از آنچه در شبانهروز در میان مردم مکالمه میشود، درباره دیدهها و شنیدههاست. البته نظرات و حال و هوای گوینده هم بر آنها تاثیرگذار است. به این دلیل حتی انواع گفتهها درباره یک اتفاق هم به جذابیتهایی نزدیک میشود.
سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران است. اتفاقها پی در پی رخ میدهند و همه درباره آنها صحبت میکنند. مهمترین گفتههای هر جمعی این میشود که در نزدیک خود از انقلاب چه دیدهاند تا آنها را تعریف کنند و حال و هوای جمع را تحت تاثیر قرار دهند. هر چه نبض وقایع تندتر میشود این حرفها بیشر و خود به خود یک نوع رسانه میشود. رسانهای که خیلی واقعی و بدون هیچ ملاحظه خاصی، وقایع و اتفاقها را منتقل میکند.
این وضعیت یک بار دیگر و در سالهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران هم تجربه شد. اتفاقی که ایجاد شده بود تا مانع حرکت انقلاب اسلامی در ایران و تاثیر جهانی آن شود. اما نتیجه حوادث به گونه دیگری رقم خورد. در این روزها هم گفتهها و شنیدههایی از حوادث مبادله شد که برخی از آنها آنقدر واقعی و برخاسته از متن ماجراها بودند که بعدها به کتابهای مفصل و برجسته و پرخوانندهای تبدیل شدند.
در این که دیدههای هر پدیده و واقعه تاریخی مهمی باید ثبت و ضبط شود، شکی نیست و بنابراین چنین حرکتهایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران آغاز شد. دو شاخه از خاطرات شکل میگرفتند؛ خاطرات انقلاب و خاطرات جنگ یا دفاع مقدس. البته همچنان وقایع انقلاب در جریان بوده و هستند و سیر آنها نشان میدهند که برای ثبت و ضبط آنها باید پی در پی برنامهریزی کرد تا هیچ حقیقت تاریخی از قلم نیفتد.
آرامش پس از فروکش آتش جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، زمینه فعالیتهای فرهنگی را بخصوص در حوزه جمعبندی وقایع انقلاب و نتایج آنها پدید آورد. بخشی از تحقق این امر بر عهده سازمانها و نهادهای پژوهشی بود، اما از سوی دیگر و با توجه به آن که هیچ جامعهای نباید فرازهای تاریخی خود را فراموش کند، یادآوری وقایع انقلاب باعث میشد که در مناسبتهای آن، به ایام اتفاقها مراجعه شود و خاطرات بازگو شوند. از نظر زمانی، این دوره در اواخر دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ اوج میگیرد. از روزهایی میگذرد که اهمیت خاطرهنگاری انقلاب در قالب منابع مکتوب و ارایه آنها در گستره وسیع در جامعه، با این هدف که تاریخ انقلاب در سطح عموم نباید به هیچ صورتی دچار نقصان یا فراموشی شود، در باور فرهنگی جامعه پا میگیرد و از همان ایام مجموعههای مردمی، نهادها و سازمانهایی برای این کار شکل گرفتند.
نگاهی به کارنامه این فعالیت خیلی حرفها با ما دارد که چند بند مهم از آن را میتوان مرور کرد. اول این که به ما میگوید، تا این اندازه موفق بودهایم که خاطرات انقلاب را به عنوان گونهای در حوزه کتابهای تاریخی و ادبی ماندگار کردهایم. یعنی کسانی که دارای خاطرات بکری از انقلاب هستند، در هر زمان که ممکن شده و شود، خاطراتشان به عنوان بخشی از منابع تاریخی و فرهنگی انقلاب تدوین میشود. دوم این که باور فضای فرهنگی جامعه به این حد رسیده که برای شناخت انقلاب باید به حقایق و واقعیتهایی مراجعه کرد که ریشه در زندگی واقعی مردم این سرزمین دارند و خاطرات برآمده از این وضعیتاند؛ یعنی خاطرات دیده و خوانده میشوند و مطالبه فرهنگی برای تکمیل ابعاد گوناگون آنها وجود دارد. سوم هم این که افزایش عناوین خاطرات انقلاب و تعدد روایتها، برای بررسی علمی آنها و همچنین برای قضاوت و راستیآزماییهای تاریخی در برخی دیدگاهها و روایتها، خود ابزار استدلالاند و چون در بوته تدوین از مراحل بررسی و دقت عبور کردهاند، میتوانند معیار هم قرار گیرند.
جز اینها نکات دیگری هم از کارنامه ورود به خاطرهنگاری انقلاب قابل برداشت است که در حوزههای تخصصیتر میگنجند. مانند ارزیابی این سرفصل که نقش خاطرهنگاری انقلاب در مقابله با تحریفات تاریخی چه بوده است؟ یا این که ابعاد فراگیری تمام مقاطع انقلاب در این فعالیت تا چه حدی تامین شده است؟ همچنین ابعاد فراگیری تمام چهرههای حاضر در انقلاب، این فعالیت را تا چه حدی تکمیل کرده است؟ ورود به بررسی این سرفصلها، پی در پی اهمیت ظهور خاطرهنویسی از انقلاب و جایگاه فرهنگی آن را در اکنون و آینده جامعه ما متذکر میشود و ابعاد ویژهای از آن را نشان خواهد داد. درست مانند این که اکنون کتاب خاطرات مرضیه حدیدچی(دباغ) نام آشنائی است و جامعه نسبت به آن دارای حافظه مکتوب و بصری شده است. بقیه آثار منتشر شده هم به نسبت و کموبیش چنین وضعیتی را تجربه کردهاند.
البته این سرمایهگذاری را میتوان به صورت یک وضعیت عمومی برای کتابهای خاطرات انقلاب ایجاد کرد تا کسانی که در زمینه انقلاب اسلامی خاطرهنگاری کردهاند و چند و چون آثار آنان همواره مطرح شود. چرا که همواره برای نسلهای جدیدی که به جامعه وارد و برای اداره آینده آن آماده میشوند، باید زمینههای انتقال تجربهها و آرمانهای پایدار کشور را فراهم کرد. نسلهای جدید به صورت طبیعی و بسیار و به مناسبتهای گوناگون در سال از وقایع تاریخی سرزمین خود میشنوند و جامعه با همان ویژگی خاطرهگو و خاطرهشنو بودن، خود به خود مسیری ساده و هموار را برای ارتباط انتخاب میکند. پس در نخستین قدم میتوان به آنها گفت که ما از چه کسانی خاطره داریم؛ یعنی دارایی ما چیست و چقدر است؟
این فهرست از بانکهای اطلاعاتی کتابهای منتشر شده وام گرفته شده و برجستهترین کتابها را که با عنوان خاطرات اشخاص در این فهرستها ثبت شده، در بر دارد. به قطع جز اینها هم کتابهایی هست، اما اینها بیشترینهایی است که به اعتبار نام و عنوان و ناشران آنها و به عنوان مدخلی برای آشنایی فهرست شدهاند:
آیتالله کاشانی به روایت اسناد و خاطرات/ تدوین:محمود کاشانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
آئینهدار مهر: خاطرات آیتاﷲ غیوری/ تدوین:محمدرضا سرابندی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
از غبار تا باران: خاطرات دکتر عبدالله جاسبی سالهای ۱۳۴۳ – ۱۳۵۷/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
اسناد و خاطرات شیخ مصطفی رهنما/ تدوین:رحیم روحبخشاللهآباد/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
اعدامم کنید: خاطرات محمدحسن عبدیزدانی/ تدوین:مهدی نعلبندی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
اقلیم خاطرات/ فاطمه طباطبایی/ معاونت پژوهشی پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی
برای تاریخ میگویم: خاطرات محسن رفیقدوست (۱۳۶۸ – ۱۳۵۷)/ به کوشش: سعید علامیان/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
به سوی روشنایی (خاطرات سیداحمد زرهانی)/ تدوین:رضا کایدخورده/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
بهشتی از زبان بهشتی: خاطرات شهید آیتالله سیدمحمد حسینی بهشتی/ تدوین:فرامرز شعاعحسینی/ شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر
پرتو آفتاب (خاطرات حضرت آیتالله حاج شیخ علی عراقچی)/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، چاپ و نشر عروج
پرواز با نور (دو روایت از زندگی خانم مرضیه حدیدچی (دباغ)) خاطرات و مبارزات/ بهاهتمام:عالیه شفیعی – موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
تاریک روشن: خاطرات سه نفر از زندانیان سیاسی قبل از انقلاب اسلامی/ تدوین:سیدسعید غیاثیان/ موزه عبرت ایران
جام شکسته: خاطرات حجتالاسلام عبدالمجید معادیخواه/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
چند قطره خون برای آزادی: خاطرات سیداسدالله رسا روزنامهنگار مبارز و آزادیخواه دوران دیکتاتوری پهلوی/ گردآورنده:مظفر نامدار/ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
حال اهل درد (مروری بر خاطرات و اشعار حمید سبزواری)/ تدوین:مصطفی فیض/مرکز اسناد انقلاب اسلامی
حدیث رویش: خاطرات و یادداشتهای حجتالاسلام و المسلمین محمدحسن رحیمیان/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات ۱۵ خرداد (تهران)/ بهاهتمام:علی باقری/ سوره مهر
خاطرات ۱۵ خرداد (قم)/ بهاهتمام:علی باقری/ سوره مهر
خاطرات ابوالفضل توکلی بینا/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات احمد احمد/ بهاهتمام:محسن کاظمی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات احمد ملکی، مدیر روزنامه ستاره/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات احمد منصوری/ تدوین:مهدی جاودانیمقدم/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات اسدالله تجریشی (یادها – ۲۴)/ چاپ و نشر عروج (وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))
خاطرات اسدالله تجریشی/ تدوین:شاهین رضایی، گردآورنده:مرتضی میردار/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات اکبر براتی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات آیتﷲ سید کاظم نورمفیدی/ تدوین:غلامرضا خارکوهی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله ابراهیم امینی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله ابوالقاسم خزعلی/ تدوین: حمید کرمیپور/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله احمد صابریهمدانی/ تدوین:سیدمصطفی صادقی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله اسماعیل صالحی مازندرانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله پسندیده (برادر امام خمینی قدس سره الشریف): گوشههایی از تاریخ معاصر ایران/ گردآورنده:محمدجواد مرادینیا/ سوره مهر
خاطرات آیتالله پسندیده (گفتهها و نوشتهها)/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام (ره)
خاطرات آیتالله حبیبالله طاهری گرگانی/ تدوین:غلامرضا خارکوهی/ سوره مهر – ۳۴۰ صفحه
خاطرات آیتالله خاتم یزدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیداحمد علمالهدی/ محسن الویری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیدحسین موسوی کرمانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیدعلیاصغر دستغیب (قبل از انقلاب)/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیدعلیاکبر قرشی/ مرکزاسنادانقلاباسلامی
خاطرات آیتالله سیدمحمد خامنهای/ تدوین:جواد کاموربخشایش، جواد عربانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیدمحمدنقی شاهرخی خرمآبادی/ تدوین:رضا شیخمحمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله سیدهاشم رسولی محلاتی/ تدوین:احمد رشیدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله شیخ مرتضی بنیفضل/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله طاهری خرمآبادی: (از تبعید امام (ره) تا پیروزی انقلاب اسلامی)/ تدوین:محمدرضا احمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله عبدالله محمدی/ تدوین:محمدرضا احمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله علی آلاسحاق/ تدوین:محمدرضا شمسا، طاهره مهرورزیان/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله محمد مومن/ محمد مومنقمی/ تدوین:رضا شیخمحمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله محمد یزدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله محمدعلی گرامی/ تدوین:محمدرضا احمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله مسعودی خمینی/ تدوین:جواد امامی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله مسلم ملکوتی/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات آیتالله مهدوی کنی/ تدوین:غلامرضا خواجهسروی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات جواد مقصودی/ تدوین:فاطمه نظریکهره/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حاج احمد قدیریان/ تدوین:سیدحسین نبوی، محمدرضا سرابندی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حاج شیخ رضا استادی/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حاج هاشم امانی/ تدوین:عبدالله علیآبادیدرونکلا/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حبیبالله عسکراولادی/ تدوین: سیدمحمد کیمیافر/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام جعفر شجونی/ بهاهتمام:علیرضا اسماعیلی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام حسنی امام جمعه ارومیه/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام حسینی همدانی/ تدوین:رحیم نیکبخت/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام شیخ احمد سالک/ تدوین:محمدمهدی سیفی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام شیخ حسین عمادی/ تدوین:ایرج تبریزی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام موحدی ساوجی (ره)/ تدوین:عباس پناهی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین پورهادی/ تدوین: عبدالرضا احمدی، معصومه حسینی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد فاضلاسترآبادی/ تدوین:محمدرضا احمدیطالشیان/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین دری نجفآبادی/ تدوین:حیدر نظری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین سید سجاد حججی/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین سیدمحسن موسویفرد (کاشانی)/ تدوین:مهدی قیصری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین سیدمهدی طاهریخرمآبادی/ تدوین: مصطفی قلیزادهعلیار/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین محمد افشاری/ تدوین:محمدرضا احمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین محمدجواد کشمیری/ تدوین: مصطفی سیدصادقی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام و المسلمین مرحوم سیدمنیرالدین حسینیشیرازی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام والمسلمین غلامحسین جمی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلام والمسلمین محمد سمامی/ تدوین:علی ملکی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلاموالمسلمین حسین آقاعلیخانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلاموالمسلمین علیاکبر ناطقنوری/ تدوین:مرتضی میردار/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجتالاسلاموالمسلمین محمدحسین بهجتی (شفق)/ تدوین: محمد قبادی/ سوره مهر
خاطرات حجهالاسلام جعفری اصفهانی/ تدوین:ابراهیم عباسی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجهالاسلام و المسلمین دری نجفآبادی/ تدوین:حیدر نظری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حجهالاسلام والمسلمین غلامحسین جمی/ مرکزاسنادانقلاباسلامی
خاطرات حسن گرامی/ تدوین:صمد قائمپناه/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات حضرت آیتالله احمدی میانجی/ بهاهتمام:عبدالرحیم اباذری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات دکتر حسن غفوریفرد/ تدوین:طاهره خدارحمی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات دکتر شمسالدین مجابی/ تدوین:حکیمه امیری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات دکتر فریدون سیامکنژاد/ تدوین:رضا بسطامی، عباس آقاییجیرهنده/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات دکتر محمود شروین/ تدوین: حمید کرمیپور/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات رجبعلی طاهری/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات زندان: گزیدهای از ناگفتههای زندانیان سیاسی رژیم پهلوی/ بهاهتمام:سیدسعید غیاثیان/ سوره مهر
خاطرات سالهای نجف/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)
خاطرات سیاسی – اجتماعی دکتر صادق طباطبایی: جنبش دانشجویی ایران/ موسسه چاپ و نشر عروج
خاطرات سیاسی – اجتماعی دکتر صادق طباطبایی: شکلگیری انقلاب اسلامی ایران/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، موسسه چاپ و نشر عروج
خاطرات سیاسی بهلول با نگاهی به قیام مسجد گوهرشاد/ محمدتقی بهلول/ بهاهتمام:احمد مقیمی/ آرما
خاطرات سید مرتضی نبوی/ بهاهتمام:جواد کاموربخشایش/ سوره مهر
خاطرات سیداحمد آوایی/ تدوین:مریم شادمحمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات شیخ مصطفی رهنما به ضمیمه یادداشتهای سال ۱۳۳۳/ بهاهتمام:مسعود کرمیان/ سوره مهر
خاطرات عزت شاهی/ تدوین:محسن کاظمی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات علی جنتی/ تدوین: سعید فخرزاده/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات علی دانش منفرد/ تدوین:رضا بسطامی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات ماشاءالله کازرونی: روایت شفاهی از هفتاد سال مبارزه ضداستعماری و استبدادی دشتستان/ تدوین:سیدقاسم یاحسینی/ سوره مهر
خاطرات مبارزه و زندان/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)
خاطرات محسن رفیقدوست/ تدوین:داود قاسمپور/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات محمد پیشگاهیفرد/ تدوین:رضا مختاریاصفهانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات محمد هاشمی/ تدوین: فاطمه یابنده/مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات محمدحسن خاکساران/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات محمدرضا اعتمادیان/ تدوین:سیدمهدی حسینی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات محمدرضا حافظنیا/ بهاهتمام:حمید قزوینی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات محمدمهدی عبدخدایی: مروری بر تاریخچه فدائیاناسلام/ تدوین: مهدی حسینی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات مرتضی کاشانی/ تدوین:حبیبالله مهرجو/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات مرحوم حاج احمد شهاب/ تدوین: حکیمه امیری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات مرحوم سیدرضا زوارهای/ تدوین:لاله فرزینفر/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات مرضیه حدیدچی (دباغ)/ بهاهتمام: محسن کاظمی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره: آیتالله سیدمحمود طالقانی/ سیدهادی خسروشاهی/ کلبه شروق
خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره: نشریات مخفی حوزه علمیه قم/ بهاهتمام:محمود خسروشاهی/ کلبه شروق
خاطرات مصطفی حائریزاده/ تدوین:غلامعلی پاشازاده/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات نیرهالسادات احتشام رضوی (همسر شهید نواب صفوی)/ تدوین:حجتالله طاهری/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات و اسناد حجتالاسلام حاج شیخ غلامرضا فیروزیان/ تدوین:رحیم نیکبخت/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات و مبارزات حجتالاسلام فلسفی/ تدوین:علی دوانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خاطرات و مبارزات شهید شیخ فضلالله محلاتی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خواهر طاهره: خاطرات خانم مرضیه حدیدچی (دباغ)/ بازنویسی:رضا رئیسی/ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
خورشیدواره: خاطرات طاهره سجادی (غیوران)/ تدوین:طاهره(غیوران) سجادی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
در کشاکش سیاست و فرهنگ (خاطرات محمدجواد صاحبی)/ تدوین:حجتالله علیمحمدی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
در وادی عشق (خاطرات حجتالاسلاموالمسلمین سیدتقی موسوی درچهای)/ تدوین:عبدالرحیم اباذری/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، موسسه عروج
درد و درد (خاطرات سیدرضا میرمحمد صادقی)/ تدوین: رضا مختاریاصفهانی؛ تهیه کننده:مرتضی میردار/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
ده دوران خاطرات و مخاطرات/ حسین میرزاخانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
دهه پنجاه: خاطرات حسن حسنزاده کاشمری، علی خاتمی، محمدکاظم شکری/ تدوین:فرامرز شعاعحسینی/ موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)
دیدار در نوفل لوشاتو: خاطرات سیاسی – اجتماعی ابوالفضل توکلی بینا/ فرامرز شعاعحسینی/ موسسه چاپ و نشر عروج
روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجتالاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
سالهای بیقرار: خاطرات جواد منصوری/ تحقیق و تدوین: محسن کاظمی/ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سوره مهر
سفیر هفت هزار روزه: خاطرات سیدتقی موسوی درچهای/ تدوین: حسین روحانیصدر/ سوره مه
سیاست و خردمندی: خاطرات تاریخی و سیاسی دکتر علی شریعتمداری/ گردآورنده:علیمحمد گودرزی/ امیرکبیر
شیخ المعاونین ما کجاست (خاطرات محمد عرب)/ تدوین:حسین روحانیصدر/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
عبور از شط شب: خاطرات علیمحمد بشارتی جهرمی/ تدوین:احمد رشیدی، گردآورنده:مرتضی میردار/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
کارنامه و خاطرات سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸: انقلاب و پیروزی/ اکبر هاشمیرفسنجانی/ دفتر نشر معارف انقلاب
گوشهای از خاطرات حجتالاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی (یادها – ۳۵)/ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
مبارزات آیتالله سیدیونس اردبیلی به روایت اسناد و خاطرات/ تدوین:رحیم نیکبخت/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
همراه پیر پاک: خاطرات ولی چهپور/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
همگام با آزادی: خاطرات شفاهی دکتر سید محمدمهدی جعفری از آغاز تا آزادی از زندان و از آزادی تا انقلاب اسلامی/ تدوین:سیدقاسم یاحسینی/ صحیفه خرد
عنوان به عنوان کتابهایی که در این فهرست آمده و همچنین آنهایی که به کمک فهرستهای تکمیلی میتوان به این مجموعه اضافه کرد، قطعههای گوناگون سرگذشت انقلاب و تاریخ آن را در بر دارند. اگر از یک منظر جامع به آنها نگریسته شود، دیده میشود که بسیاری از روزهای انقلاب در این کتابها پوشش داده شده و به نوعی مرور شدهاند. البته دستاندرکاران این حوزه هنوز آثار بسیاری را در دست تدوین و انتشار دارند. کارشناسان تاریخ انقلاب و مورخان متخصص در تدوین خاطرات هم معتقدند که هنوز قطعههای ناگفته و کمگفتهای از تاریخ انقلاب وجود دارد و خاطرات موجود هم این وضعیت را گواهی میدهند.
اگر این حجم از خاطرات بررسی و در یک چهارچوب هماهنگ تاریخی، مداخل و میزان ورود آنها در بیان اتفاقها، با دقت ثبت و ضبط شود، میتوان ارزشگذاری دقیقی از جایگاه تاریخی آنها به عنوان بخشی از اسناد تاریخ انقلاب به دست آورد. تجربه نشان داده که شناخت دارایی موجود در چنین حوزهای که ارزشهای فرهنگی آن انکارناپذیر است، چشماندازهای روشنتری را ایجاد میکند و با توجه به نکتههایی که در این مرور یادآوری شد، نیازمند نگاهی جامع به این آثار و آنها که از پی میآیند هستیم. در این صورت مسیرهای واضحتر تاریخنگاری انقلاب در قالب خاطرات ترسیم خواهد شد و گفتن و نوشتن از آثار منتشر شده هم در دایره دقیقتری پیش خواهد رفت. همان که در بخشی از این متن سرمایهگذاری فرهنگی و معنوی برای پس از انتشار آثار نامیده شد و تعبیری است برای این نکته که ما بخشی از داراییمان را در حوزه خاطرات انقلاب، برشمردیم، اما چند درصد این دارایی با دقت دیده و خوانده و مطرح شده است؟
نویسنده: احد گودرزیانی