مقبوضه کشمیر जम्मू और कश्मीर ཇ་མུ་དང་ཀ་ཤི་མིར། (به اردو: جموں اور کشمیر)
ایالت
باغهای شالیمار یکی از دلایلی که پادشاهان ایرانی کشمیر رابهشت روی زمین می‌نامیدند
پرچم نشان
ایالت جامو و کشمیر در هند
مختصات: ۳۳°۴۵′ شمالی ۷۶°۲۴′ شرقیمختصات: ۳۳°۴۵′ شمالی ۷۶°۲۴′ شرقی
کشور	هند
مرکز تابستانی	سرینگار
مرکز زمستانی	جامو
بزرگترین شهر	سرینگار
تأسیس	۲۶ اکتبر ۱۹۴۷
مساحت
• کل	۲۲۲٬۲۳۶ کیلومتر مربع(۸۶٬۰۰۰ مایل مربع)
جمعیت (۲۰۱۱)
• جمعیت	۱۲٬۵۴۸٬۹۲۶
• تراکم	۵۶/km۲ (۱۵۰/sq mi)
منطقهٔ زمانی	IST (یوتی‌سی ۰۵:۳۰+)
کد ایزو ۳۱۶۶	IN-JK
وبگاه	jammukashmir.nic.in

جامو و کشمیر ایالتی در شمال غربی هندوستان است. مرکز تابستانی این ایالت شهر سرینگار و مرکز زمستانی آن شهر جامو است.

بیشتر خاک این ایالت در رشته کوه‌های هیمالایا قرار گرفته است. این ایالت از شمال شرقی با جمهوری خلق چین مرزهای مشترک دارد و با ایالت‌های هیماچال پرادش و پنجاب هند از جنوب و بخش تحت نظارت پاکستان ِ کشمیر معروف به کشمیر آزاد و گلگت-بلستان از غرب و جنوب غرب هم‌مرز است. جامو و کشمیر در گذشته بخشی از حکومتِ امیرنشین تحت‌الحمایهِ بریتانیایِ کشمیر و جامو بود. بر سر حاکمیت این منطقه بین کشورهای چین، هند و پاکستان مناقشه است و هر یک بخش‌هایی از آن را تحت کنترل خود دارند. ایالت جامو و کشمیر که پرجمعیت‌ترین بخش کشمیر است تحت کنترل هند قرار دارد و توسط پاکستان به‌نام کشمیر اشغال‌شده هند نامیده می‌شود.^[۱] هندی‌ها هم به طور متقابل بخش پاکستانی کشمیر را کشمیر اشغال‌شده پاکستان می‌خوانند. منطقه اقصای چین در شمال کشمیر هم که تحت تصرف چین است مورد ادعای هند بوده و دولت هندوستان آن را جزو ایالت جامو و کشمیر می‌داند.

ایالت جامو و کشمیر به سه ناحیه تقسیم می‌شود: جامو، دره کشمیر و لِداخ. این ایالت دارای جاذبه‌های گردشگری بی‌شماری است. به «دره کشمیر» به سبب دورنماهای زیبا و رشته‌کوه‌های شگفت، « بهشت روی زمین» گفته می‌شود^[۲] و «جامو» به «محل معابد جذاب» معروف است که همه ساله صدها هزار زائر هندو آن‌ها را زیارت می‌کنند. «لداخ» نیز به سبب کوه‌های دور از دسترس و زیبا و همچنین فرهنگ بوداییبه « تبت کوچک» شهره است.^[۳]

جمعیت این ایالت در سرشماری سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۲٬۵۴۸٬۹۲۶ نفر بوده است. سرینگار با ۱٬۱۹۲٬۷۹۲ نفر و جامو با ۹۵۱٬۳۷۳ نفر پرجمعیت‌ترین شهرهای این ایالت هستند. جامو و کشمیر تنها ایالت هند با اکثریت مسلمان است. ۶۷٪ جمعیت این ایالت پیرو اسلام هستند و در دره کشمیر این آمار به ۹۵٪ می‌رسد.^[۴] این ایالت اجتماع پرتحرکی از هندوها، سیکها و بوداییها را داراست.^[۵]

بیشتر مردم جامو و کشمیر به زبانهای کشمیری، اردو، دوگری، پاهاری، بالتی، لاداکی، پنجابی، گوجری، و دادری صحبت می‌کنند. اما زبان اردو با الفبای اردو زبان اداری این ایالت است و اغلب مردم به زبان‌های هندی و انگلیسی به‌عنوان زبان دوم تکلم می‌کنند.^[۶]

تاریخچه

منطقه کشمیر در سال ۱۳۲۰ میلادی برابر با ۶۹۹ هجری شمسی تا زمان یوسف شاه چک آخرین پادشاه مسلمان کشمیر، به مدت دو قرن یک کشور مستقل اسلامی بود، اما از سال ۱۵۸۶ میلادی و با نقض تعهد اکبر شاه مغول و دستگیری یوسف شاه چک توسط اکبر شاه مغول، به اشغال درآمد. در ادامه حاکمان مغولی هند، به مدت ۱۶۶ سال حکومت این کشور را در دست داشتند. سپس افغان‌ها، کشمیر را از تسلط حاکمان مغول هند خارج کرده و خود ۶۷ سال بر این منطقه حاکم بودند. در ادامه سیکهای پنجاب، پس از بیرون کردن افغان‌ها از کشمیر، به مدت ۲۷ سال بر این منطقه حکومت کردند. پس از اشغال کشمیر توسط سیک‌های پنجاب، دوره استعمار انگلستان فرا رسید، هنگامی که انگلیسی‌ها نتوانستند بر کشمیر مسلط شوند، با تاجر دوگره (قومی از هندوها) جامو معامله کرده و کشمیر پس از خارج شدن از دست سیک‌های پنجاب، به مبلغ هفت و نیم میلیون سکه رایج آن زمان به تاجر دوگره‌های جامو فروخته شد و دوگرا به مدت ۱۰۱ سال طی ۱۸۴۶ تا ۱۹۴۷ میلادی بر کشمیر حکومت کرد.^[۷]

کشمیر در زمان تسلط بریتانیا بر شبه قاره هند، با وجودی که اکثر مردم آن مسلمان بودند، تحت حکومت فرمانروای هندو مذهب منطقه قرار داشت. هنگام تقسیم مستعمره هند به دو کشور مستقل هند و پاکستان، قرار بود سرزمین‌های مسلمان نشین به پاکستان و سرزمین‌های هندو نشین به هند واگذار شود، اما فرمانروای کشمیر شخصاً تصمیم گرفت سرزمین خود را در اختیار هند بگذارد. هنگام برقراری آتش‌بس سال ۱۹۴۹، حدود یک سوم از سرزمین کشمیر، در تصرف پاکستان باقی ماند و هند نیز در سال ۱۹۵۴ انضمام رسمی بخش تحت کنترل خود – موسوم به جامو و کشمیر – را به خاک خود اعلام کرد. چند سال بعد مجدداً جنگ دیگری بین دو کشور رخ داد. بدین ترتیب که در سال ۱۹۶۵، حملات ارتش پاکستان در خط آتش‌بس، واکنش نظامی هند و عبور نیروهای هندی از خط مرزی دو کشور در ناحیه لاهور پاکستان را در پی آورد.جنگ دوم نیز سرانجام با میانجیگری روسیه خاتمه یافت و در ژانویه سال ۱۹۶۶، رهبران وقت دو کشور در تاشکند، موافقتنامه‌ای را مبنی بر خروج نیروهای خود از خاک یکدیگر و تعهد به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات دوجانبه امضا کردند. با این همه، بحران کشمیر و تیرگی روابط هند و پاکستان همچنان ادامه یافت. جنگ سوم، در سال ۱۹۷۱ و در پی حمایت هند از شورش استقلال طلبان پاکستان شرقی در مقابل پاکستان اتفاق افتاد که نهایتاً به تشکیل کشور مستقل بنگلادش منتهی شد که آتش‌بس سال ۱۹۷۲ و شناسایی بنگلادش توسط پاکستان در سال ۱۹۷۴، به این بحران خاتمه داد. شورش و ناآرامی در کشمیر از سال ۱۹۸۹ شروع شد. آنچه که در این سال منجر به انتقال مبارزات مردمی به فاز نظامی شد، ناامیدی مردم کشمیر از دستیابی به حقوق اولیه‌شان از طرق سیاسی بود. در سال‌های بعد نیز اختلاف بر سر کشمیر باعث بروز دوره‌های متناوب تنش بین هند و پاکستان و تلاش‌هایی برای رفع اختلافات شد. در سال ۱۹۹۶، دو دولت کوشیدند مذاکراتی را برای حل اختلاف خود به صورت جدی دنبال کنند، در حالی که هر دو کشور به فناوری تولید تسلیحات هسته ای دست یافته بودند. این اقدامات به خصوص در سال ۱۹۹۷ و مذاکرات وزیران خارجه هند و پاکستان در دهلی امیدهایی را برای رفع نهایی بحران به همراه داشت. با این همه، تنش در روابط دو کشور، که فعالیت جدایی طلبان کشمیر هند به آن دامن می‌زد، هرگز به طور کامل رفع نشد. در سال‌های بعد مبارزان مسلمان مخالف حکومت هند در کشمیر با هدف الحاق دو بخش این سرزمین دست به شورش مسلحانه زدند که در جریان آن تا کنون بیش از ۴۰ هزار نفر کشته شده‌اند. هند پاکستان را به حمایت از مبارزان مسلمان کشمیر متهم می‌کند.^[۸]

ناآرامی‌های ۲۰۱۶ کشمیر

ناآرامی‌های ۲۰۱۶ کشمیر شامل مجموعه‌ای از اعتراضاتی است که پس از قتل برهان مظفر وانی، در منطقه مسلمان نشین کشمیر در ایالت جامو و کشمیر رخ داد. برهان وانی فرمانده نظامی گروه جدایی طلب حزب المجاهدین بود و ناآرامی‌ها در اثر کشتن وی توسط نیروهای امنیتی هند در تاریخ ۸ ژوئیه ۲۰۱۶ بوجود آمد.^[۹] با کشته شدن وانی، اعتراضات در ده بخش کشمیر شروع شد و این اعتراضات شامل حمله به نیروهای امنیتی بود. ظرف چهار روز، یک پلیس و ۴۳ نفر از معترضین کشته شدند و ۳۰۰ نفر دیگر زخمی شدند و پس از آن مقررات منع آمد و شد و برقرار گردید.^[۱۰] دراین نا آرامی‌ها تا تاریخ ۱۶ ژوئیه ۴۳ غیرنظامی کشته و بیش از ۳۱۰۰ نفر زخمی شدند.^[۱۱] هم چنین در اثر انفجار نارنجک دو پلیس کشته و ۴ پلیس دیگر زخمی شدند.^[۱۲]به گفته اطبای محلی حداقل ۱۱۷ جدایی طلب بینایی خود را در اثر شلیک تفنگ ساچمه‌زنی از دست داده‌اند.^[۱۳] در بین شهروندان آسیب دیده کودک، زن و افراد کهنسال نیز دیده می‌شود.^[۱۴] بر اساس گزارش‌ها، در بین افراد آسیب دیده ۱۵۰۰ نفر از نیروهای امنیتی نیز وجود دارند.^[۱۵]

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از راشاتودی، خلبان جنگنده هندی ساقط شده در خاک پاکستان لحظاتی قبل در گذرگاه مرزی میان دو کشور تحویل مقامات هندی شد.

به نوشته راشاتودی، افراد زیادی در زمان تحویل این خلبان در این گذرگاه تجمع کرده بودند.

روز گذشته اعلام شد که «عمران خان» نخست‌وزیر پاکستان اعلام کرده «آبهی ناندان» (Abhi Nandan) خلبان هندی که در اسارت اسلام‌آباد است؛ فردا جمعه آزاد خواهد شد.

در همین رابطه مقامات ارتش هند از اقدام اسلام آباد برای آزاد کردن خلبان هندی که روز چهارشنبه بعد از سقوط جنگنده اش در پاکستان بازداشت شده بود، استقبال کردند.

گفتنی است تنش های میان اسلام‌آباد-دهلی از دو هفته پیش با حمله به کاروان نظامی هند در ۱۴ فوریه و کشته شدن ۴۴ نظامی و زخمی شدن ۲۰ تن دیگر در منطقه کشمیر تحت کنترل هند آغاز شد.

پاکستان ادعای دست داشتن در این حمله را که از سوی مقامات هندی مطرح می‌شود؛ رد کرده است. در پاسخ به این حمله، هند یک اردوگاه در منطقه تحت کنترل پاکستان در جامو و کشمیر را هدف قرار داد.

این تنش با سرنگون شدن ۲ هواپیمای هندی و یک جنگنده F-۱۶ پاکستان به اوج رسید.

علت اختلافات و جنگ هند و پاکستان

پس از تأسیس ۲ کشور هند و پاکستان در سال ۱۹۴۷ به دلیل مسائل مختلف از جمله موضوع بنگلادش، روابط دو کشور همراه با نوسانات و تحولات گوناگونى بوده که در برخی موارد منجر به درگیرى و برخوردهاى نظامى شدیدی نیز شده‌ است. همزمان با اوج گیری دوباره اختلافات مرزی میان ۲ کشور هند و پاکستان و کشته شدن دهها نظامی و غیرنظامی ساکن مناطق مرزی، این سوال در اذهان عمومی ایجاد می‌شود که این اختلافات از کجا نشأت می‌گیرد. بر همین اساس قصد داریم در سلسله گزارشاتی به مهمترین زمینه‌های اختلافی میان اسلام آباد و دهلی در طول سالهای استقلال بپردازد. اختلافات دینی و جغرافیایی، اختلاف بر سر مسئله کشمیر، اختلاف بر سر سهم آب، اخلاف بر سر منطقه مرزی سیاچن و در نهایت اختلاف در خصوص مسائل سیاسی افغانستان بخشی از مجموعه افتراقاتی است که به اعتقاد کارشناسان؛ منجر به نشان دادن واکنش‌هایی از سوی هر ۲ کشور در زمانهای مختلف در طول حیات استقلال پاکستان شده است؛ واکنش‌هایی که بعضا تنها جان مرزنشینان را هدف قرار داده و هیچ نتیجه مشخصی در بر نداشته است. اختلاف بر سر سهم آب از دیگر اختلافات پاکستان با هند واقع بودن سرچشمه‌هاى رودهای پنجاب در هند مى‌باشند. قطع جریان آب در سال ۱۹۴۸ از طرف هند سبب شد پاکستان با اکراه موافقت‌نامه‌اى با هند منعقد کرده و براساس آن از تمام حقوق اساسى خود نسبت به استفاده از کنار رودخانه صرف‌نظر کرد و پذیرفت که بابت آب مصرفى‌ مبلغى به هند بپردازد. امتناع هند از استرداد سهم پاکستان ضررهای مالى شدیدى در نخستین سال‌هاى تأسیس پاکستان به این کشور وارد کرد، تا جائى‌که این کشور در آستانهٔ ورشکستگى قرار گرفت. سرانجام با وساطت مهاتماگاندی، هند سهم مزبور را به پاکستان پرداخت. با وجود اینکه سال‌ها از اختلاف هند و پاکستان می‌گذرد دو کشور به عناوین مختلف یکدیگر را متهم می‌کنند. پاکستان همیشه عنوان می‌کند که هند با ساختن سد بر روی سرچشمه رودهای ایالت پنجاب از ورود آب این رودها به پاکستان جلوگیری می‌کند که ضرر جبران‌ناپذیری به بخش کشاورزی این کشور وارد کرده است، از طرفی در فصل بارندگی و طغیان رودها هند آب‌های اضافی را روانه پاکستان می‌کند که موجب سیل در این کشور شده و محصول کشاورزان را از بین می‌برد. کارشناسان بر این باورند که اختلاف بر سر سهم آب به اندازه‌ای اهمیت دارد که جنگ‌های آینده بر سر همین موضوع اتفاق می‌افتد. اختلاف هند و پاکستان بر سر بنگلادش اختلاف میان دو بخش شرقى و غربى پاکستان در اواخر دهه ۱۹۶۰ افزایش یافت. پس از انتخابات سال ۱۹۷۰ و پیروزى حزب عواملى لیگ که اکثریت کرسى‌ها را در انتخابات به‌ دست آورد، دولت مرکزى در قبال مردم بنگلادش روشى خشن در پیش گرفت. این وقایع با جارى شدن سیل در پاکستان شرقى و پناهنده شدن میلیون‌ها بنگالى به ایالت‌هاى همجوار هند، همراه شد. سرکوب نظامیان پاکستانى و درگیرى با بنگالى‌ها ادامه داشت تا این‌که هند در دسامبر ۱۹۷۱ به کمک چریک‌هاى بنگالى که به موکتى باهینى شهرت داشتند، آمد. جنگ میان دو کشور هند و پاکستان درگرفت. هند به سرعت در پاکستان شرقى پیشروى نمود علاوه بر آن در مناطق غربى پاکستان در کشمیر نیرو و تجهیزات از غرب کشور به شرق با مشکل روبه‌رو بود و از طرف دیگر با رقیبى قدرتمند در جنگ روبه‌رو شده بود که جنگ را در چند جبهه (شرق و غرب) ادامه مى‌داد و براى توقف جنگ به سازمان ملل روى آورد. ولى اتحاد جماهیر شوروى از هند حمایت نمود. در نتیجه ارتش پاکستان در مدت کوتاهى شکست خورد و ۹۳ هزار نفر از پرسنل آن در پاکستان شرقى تسلیم ارتش هند شدند. سرانجام با کمک‌های هند شورشیان پاکستان شرقی موفق شدند کشوری به نام بنگلادش تشکیل دهند و با اینکه اسلام‌آباد تلاش زیادی برای نفوذ در این کشور کرد اما کاری از پیش نبرد. پس از جنگ مذاکرات هند و پاکستان با میانجى‌گرى الکسى کاسیگین در تاشکند برگزار شد و کوشش‌هاى بسیارى در زمینه اجراءِ آتش‌بس بین هند و پاکستان به ‌عمل آمد. در مذاکرات سال ۱۹۷۲ بین ایندیراگاندى نخست وزیر هند و ذوالفقار على بوتر قرار داد سیملا میان دو کشور منعقد گردید. در این قرار داد خط آتش‌بس کشمیر مجدداً مورد تأکید قرار گرفت و در سال ۱۹۷۳ نیز موافقت‌نامه‌اى براى مبادلهٔ اسراى جنگى میان دو کشور امضاء شد. اختلافات دینی و جغرافیایی چند تکه شدن هند براساس اختلاف دینی و جغرافیایی بود که منجر به تشکیل کشورهای قلمرو پاکستان و بعدها بنگلادش از هند شد. این جدایی باعث آوارگی بیش از ۱۲٫۵ میلیون نفر شد و تخمین کشته‌شده‌ها از ۱۰۰ها هزار نفر تا ۱ میلیون است. طبیعت خشن این جدایی و وقایعی که در حین آن اتفاق افتاد، جوی از نفرت و شک را در روابط میان هند و پاکستان به وجود آورد که هنوز ادامه دارد. «خورشید محمود قصوری» وزیر امور خارجه اسبق پاکستان در مصاحبه با شبکه جیو در این زمینه می‌گوید: بهبود روابط بین پاکستان و هند به نفع مسلمانان شبه‌قاره است. وی می‌افزاید: جمعیت مسلمانان هند بیشتر از پاکستان است و ما باید به فکر آنها نیز باشیم اما متأسفانه تندروی مذهبی،کینه‌های قدیمی و سیاست‌های جنگ‌طلبانه برخی مقامات ارتش دو کشور سبب شده نتوانیم برای برقراری صلح پایدار کاری از پیش ببریم. قصوری اظهار داشت: با اینکه بیشتر جمعیت پاکستان اهل سنت بودند اما رهبری محمد‌علی‌جناح(قائد اعظم) را پذیرفته و یکپارچگی خود را حفظ کردند اما در حال حاضر به رهنمودهای جناح عمل نمی‌شود و همین اختلاف سبب شده کشور در سیاست داخلی و خارجی دچار مشکل شود. قصوری متحد نبودن مردم پاکستان همچنین تندروی مذهبی و قوم‌گرایی را از علت‌های اصلی ناامنی در این کشور و اختلاف با هند می‌داند. بر اثر اختلاف بین پاکستان و هند زد و خوردهای زیادی بین مسلمانان و هندوها صورت گرفت و در این بین هزاران نفر از مردم قتل‌عام شدند. اختلاف بین هند و پاکستان رنگ مذهبی به خود گرفت و سبب شد مسلمانان و هندوها به عنوان یک جنگ مقدس و دفاع از کیش خود در جنگ‌های بین دو کشور شرکت کنند. از طرفی سیک‌های پنجابی‌ برای باز پس‌گیری سرزمین خود در این جنگ‌ها شرکت می‌کردند که بیشتر جنبه قوم‌گرایی داشت. اختلاف بر سر کشمیر ایالت جامو و کشمیر در شمال غربى هند و شمال شرقى پاکستان از بزرگترین ایالت‌هاى مهاراجه‌نشین هند بود. مهاراجه این ایالت که هندو بود اعلام کرد، کشمیر به هند ملحق شده است، ولى از آنجا که اکثریت مردم این منطقه مسلمان بودند، این تصمیم با مخالفت مقامات پاکستانى مواجه شد. تقاضاى مهاراجه هندو در اکتبر ۱۹۴۷ مورد قبول دولت هند واقع گردید و قرار شد پس از بازگشت به حالت عادى از طریق انتخابات تصمیم نهایى گرفته شود. نیروهاى نظامى هند مناطق مرکزى و شمالى این ایالت را تحت کنترل در آوردند این در حالی است که پاکستان نیز قسمتی از کشمیر را تصرف و حکومت آزاد کشمیر را تشکیل داد. از آن پس اختلاف بر سر کشمیر موجب بروز جنگ‌‌های خونین و درگیری‌های مرزی بین دو کشور شد. در ژانویه ۱۹۴۸ آتش بس بین هند و پاکستان برقرار گردید و قرار شد که موضوع کشمیر از طریق مراجعه به آراء عمومى حل شود. در اوایل ۱۹۴۸ دولت هند علیه مداخله پاکستان در کشمیر به شوراى امنیت شکایت کرد. شوراى امنیت کمیسیونى را مأمور رسیدگى به این امور نمود که در کوشش‌هاى خود موفق نبود. از آن پس مسئله کشمیر چندین بار در سازمان ملل مطرح شد و قطع‌نامه‌هائى در مورد آن صادر گردید، اما مشکل همچنان حل نشده باقى ماند. موضع رسمی پاکستان در قبال مسئله کشمیر، این است که بدلیل اینکه اکثریت مردم این ایالت مسلمان هستند، کشمیر باید در سال ۱۹۴۷ به پاکستان می‌پیوست. مقامات پاکستان بر این عقیده هستند که قطعنامه‌های متعدد سازمان ملل متحد در خصوص کشمیر بدین معنی است که مردم کشمیر باید اجازه داشته باشند تا در یک همه پرسی بتوانند سرنوشت خود را برای پیوستن به هند و یا پاکستان تعیین کنند. اما دولتمردان هند موضع دیگری دارند و معتقدند که کشمیر بخشی از هند است؛ چرا که بر اساس سند الحاقی که مهاراجه وقت کشمیر با دولت هند در اکتبر سال ۱۹۴۷ به امضا رساند، وی اختیارات مربوط به ارتباطات، دفاع، و امور خارجی را به دهلی نو واگذار کرد. هنگام برقراری آتش بس سال ۱۹۴۹، حدود یک سوم از سرزمین کشمیر – که پاکستان آن را کشمیر آزاد می‌نامد – در تصرف پاکستان باقی ماند و هند نیز در سال ۱۹۵۴ انضمام رسمی بخش تحت کنترل خود – موسوم به جامو و کشمیر – را به خاک خود اعلام کرد. پاکستان همواره مى‌کوشد با مطرح کردن موضوع کشمیر در سازمان ملل، آن را از صورت مسئله‌اى دو جانبه در آورده و دخالت مجامع بین‌المللى را در خصوص به هند بقبولاند. پاکستان همچنین معتقد است که در این خصوص باید به آراء عمومى مراجعه شود و حق تعیین سرنوشت به مردم کشمیر اعطا گردد. جامو و کشمیر جامو و کشمیر ایالتی در شمال غربی هندوستان است. مرکز تابستانی این ایالت شهر سرینگار و مرکز زمستانی آن شهر جامو است. بیشتر خاک این ایالت در رشته کوه‌های هیمالایا قرار گرفته است. این ایالت از شمال شرقی با جمهوری خلق چین مرزهای مشترک دارد و با ایالت‌های هیماچال پرادش و پنجاب هند از جنوب و بخش تحت نظارت پاکستان ِ کشمیر معروف به کشمیر آزاد و گلگت-بلستان از غرب و جنوب غرب هم‌مرز است. جامو و کشمیر در گذشته بخشی از حکومتِ امیرنشین تحت‌الحمایهِ بریتانیایِ کشمیر و جامو بود. بر سر حاکمیت این منطقه بین کشورهای چین، هند و پاکستان مناقشه است و هر یک بخش‌هایی از آن را تحت کنترل خود دارند. ایالت جامو و کشمیر که پرجمعیت‌ترین بخش کشمیر است تحت کنترل هند قرار دارد و توسط پاکستان به‌نام کشمیر اشغال‌شده هند نامیده می‌شود. هندی‌ها هم به طور متقابل بخش پاکستانی کشمیر را کشمیر اشغال‌شده پاکستان می‌خوانند. منطقه اقصای چین در شمال کشمیر هم که تحت تصرف چین است مورد ادعای هند بوده و دولت هندوستان آن را جزو ایالت جامو و کشمیر می‌داند. ایالت جامو و کشمیر به سه ناحیه تقسیم می‌شود: جامو، دره کشمیر و لِداخ. این ایالت دارای جاذبه‌های گردشگری بی‌شماری است. به «دره کشمیر» به سبب دورنماهای زیبا و رشته‌کوه‌های شگفت، « بهشت روی زمین» گفته می‌شود و «جامو» به «محل معابد جذاب» معروف است که همه ساله صدها هزار زائر هندو آن‌ها را زیارت می‌کنند. «لداخ» نیز به سبب کوه‌های دور از دسترس و زیبا و همچنین فرهنگ بودایی به « تبت کوچک» شهره است. جمعیت این ایالت در سرشماری سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۲٬۵۴۸٬۹۲۶ نفر بوده است. سرینگار با ۱٬۱۹۲٬۷۹۲ نفر و جامو با ۹۵۱٬۳۷۳ نفر پرجمعیت‌ترین شهرهای این ایالت هستند. جامو و کشمیر تنها ایالت هند با اکثریت مسلمان است. ۶۷٪ جمعیت این ایالت پیرو اسلام هستند و در دره کشمیر این آمار به ۹۵٪ می‌رسد. این ایالت اجتماع پرتحرکی از هندوها، سیکها و بوداییها را داراست. ساتین