یمن: دیروز و امروز و فردای یمن در یک نگاه ژئوپلتیک

مقدمه:

یمن از سرزمین‌های باستانی است که از نظر قدمت تمدن و فرهنگ به دوره سبأ و پادشاهی حضرت موت می‌رسد. در حال حاضر یمن بخشی از جهان اسلام و کشوری عربی است که در جنوب غرب آسیا و در جنوب شبه جزیره عربستان واقع شده است. این کشور از شمال به عربستان سعودی، از جنوب به خلیج عدن و اقیانوس هند، از مشرق به کشور عمان و از مغرب به دریای سرخ محدود می‌شود.

در سال ۱۳۶۹ شمسی (۱۹۹۰ میلادی) دو کشور جمهوری عربی یمن (شمالی) و جمهوری دموکراتیک خلق یمن (جنوبی) متحد شده و جمهوری یمن بوجود آمد. در سال‌های اخیر و مصادف با تحولات منطقه‌ای و اعتراضات مردمی علیه حکومتهای مستبد، در سال ۲۰۱۱ میلادی راهپیمایی‌های خیابانی علیه حکومت و رئیس‌جمهور کشور یمن یعنی علی عبدا… صالح رخ داد که منجر به فرار رئیس جمهور یمن به کشور عربستان شد. به هر حال در استمرار تحولات مربوط «بیداری اسلامی» این کشور شاهد بروز و ظهور «بیداری اسلامی» بود.

 

* یعقوبی در البلدان می نویسد یمن هشتاد و چهار مخلاف (استان) دارد.
* سواحل طولانی دریای سرخ و خلیج عدن و وجود بنادر مهم مانند «عدن»، «حدیده» و «مخاء» بر اهمیت استراتژیکی یمن افزوده است.
* پس از جنگ جهانی دوم شوروی و امریکا به عنوان سردمداران دو قطب لیبرال و سوسیالیسم نسبت به یارکشی تلاش می کردند و در این میان یمن جنوبی به جرگه شوروی و یمن شمالی به جبهه غرب پیوست.
* طبق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ یمن ۰۰۰/۸۵۰/۲۳ نفر جمعیت داشته است و بر اساس همین گزارش هرم سنی از صفر تا چهارده سال ها، ۴۷ درصد جمعیت را شامل می شود.
* مسافرت حضرت علی (ع) به یمن و اسلام آوردن یمنی ها به دست آن حضرت یکی از عوامل ولاء و دوستی آنها نسبت به امیرالمومنین و علوی مذهب بودنشان می باشد.
* قیام «الحوثی» باعث نگرانی جدی ریاض شد که مبادا این قیام به مناطق مورد اختلاف میان یمن و عربستان سعودی گسترش یابد.
* «صخر الوجیه» وزیر امور مال دولت یمن طی نامه ای به نخست وزیر این کشور اعلام کرد که بانک مرکزی یمن در آستانه ورشکستگی کامل قرار دارد.
* عربستان سعودی قدرت گیری حوثی ها در یمن را مکمل هلال شیعی می داند.

علی احمدی یمن: دیروز و امروز و فردای یمن در یک نگاه ژئوپلتیک

۱) موقعیت جغرافیایی

جمهوری یمن از نظر موقعیت جغرافیایی بین ۱۲ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۱۹ درجه عرض شمالی و ۴۲ تا ۵۳ درجه و ۱۰ دقیقه درجه طول شرقی قرار گرفته است. این کشور ۹۷۰/۵۲۷ کیلومتر مربع وسعت دارد و با کشورهای عربستان سعودی در شمال و عمان در مشرق همسایه است. طول مرزهای یمن برابر با ۶۵۲/۳ کیلومتر شامل مرزهای خشکی و آبی است که از مجموع آن۷۴۶/۱ کیلومتر مرز خشکی شامل ۲۸۸ کیلومتر با کشور عمان و ۴۵۸/۱ کیلومتر با کشور عربستان مرز مشترک دارد. طول مرزهای آبی این کشور ۹۰۶/۱ کیلومتر شامل سواحل غربی(دریای سرخ) و جنوبی (خلیج عدن) می باشد(Etheredge, 2011: 74 & Encyclopedia of physical geography, 2003, 168 ). دسترسی به آبهای آزاد و قرار گرفتن در مسیر کشتی‌های تجاری بازرگانی یمن را رونق بخشیده است. به طوری که از قدیم‌الایام و در قرون گذشته بندر عدن لنگرگاه کشتیهای چین بوده و در حال حاضر نیز مرکز تجاری و اقتصادی یمن به شمار می‌آید.

یعقوبی در کتاب «البلدان»‌ می‌نویسد: «یمن هشتاد و چهار مخلاف[۲] است که مانند استانها و شهرهاست. از جمله آنها ذمار، صعده، حراز، ساعد، لحج، حضر موت و مأذن است(یعقوبی، ۱۳۸۷ : ۸۰). در حال حاضر جمهوری یمن از نظر تقسیمات کشوری به ۲۰ استان تقسیم می‌شود. شهر صنعا پرجمعیت‌ترین شهر یمن در غرب کشور بین دو کوه «نقم» و «عیبان» واقع شده و پایتخت این کشور است. برخی از معروف‌ترین این استان‌ها عبارتند از: صنعا با مرکزیت شهر صنعا، عدن با مرکزیت شهر بندری عدن، صعده با مرکزیت شهر صعده، تعز با مرکزیت شهر تعز، ذمار با مرکزیت شهر ذمار. از سایر استانها می‌توان به حضرت موت به مرکزیت شهر مکّلا، المحویت به مرکزیت المحویت، لحج به مرکزیت شهر الحوطه و مأرب به مرکزیت شهر مأرب اشاره کرد(میررضوی، ۱۳۸۳: ۴۰۱ تا ۴۰۴). بررسی میزان جمعیت شهرها و نیز پراکندگی و توزیع شهرهای مهم یمن نشان می‌دهد که مهمترین شهرهای این کشور از شمال تا جنوب در امتداد شمال غربی تا جنوب شرقی قرار دارند و شهر صنعا و عدن از بزرگترین شهرهای در این امتداد قرار دارند. به دلیل قرار گرفتن یمن در مدار جنب حاره‌ای و وجود آب‌وهوای گرمسیری، نقش آب‌و هوای کوهستانی را نباید در پراکنش و تراکم جمعیت شهرها نادیده گرفت.

 

۲- موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک

یمن از جمله مناطقی است که به علت موقعیت خاص جغرافیایی در طول تاریخ مورد توجه کشورهای قدرتمند و استعمارگر بوده است. چنین مزیت موقعیتی موجب شده تا در دهه‌های اخیر آمریکا حضور نظامی و سیاسی خود را در یمن تقویت کند و منافع اقتصادی و سیاسی خود را از طریق حضور در این کشور دنبال نماید. در مجموع ویژگی‌های مطلوب یمن از جمله گستردگی مرزهای آبی و دسترسی به آبهای آزاد، اشراف و کنترل تنگه باب‌المندب و آبراه دریای سرخ به عنوان مسیر پرتردد حمل و نقل آبی و تأثیرگذاری بر امنیت انرژی کشورهای مختلفی که از طریق تنگه باب‌المندب و دریای سرخ انجام می‌پذیرد و نیز همسایگی و اشراف به کشورهای شاخ آفریقا و کنترل تحرکات این منطقه و نیز موقعیت جغرافیایی این کشور به مثابه پل ارتباطی آسیا با آفریقا، بر اهمیت استراتژیک و موقعیت جغرافیایی خاص این کشور افزوده است.

علاوه بر موارد فوق‌الذکر، عوامل دیگری بر اهمیت یمن افزوده است:‌

• محاصره باب‌المندب از سوی نیروهای ارتش مصر در جنگ ۵ روزه سال ۱۹۶۷ تجربه‌ای تاریخی برای اسرائیل به شمار می‌آید. بنابراین امنیت یمن نیز برای رژیم صهیونیستی اهمیت حیاتی دارد.
• با توجه به همسایگی با عربستان، حفظ امنیت آن برای عربستان سعودی، از نظر تولید و صدور نفت دارای اهمیت است.
• سواحل طولانی دریای سرخ و خلیج عدن و وجود بنادر مهمی مانند «عدن»، «حدیده» و «فحاء» بر اهمیت استراتژیکی یمن می‌افزاید(کریملو، ۱۳۷۴: ۳۰ و هاشمی‌نسب، ۱۳۸۸: ۲۸۳ – ۲۸۲).

 

 

 

نقشه سیاسی جمهوری یمن

از زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی یعنی از سال ۱۹۲۲ به بعد، کشورهای عربی به تدریج از امپراتوری عثمانی جدا شده و نسبت به تشکیل حکومت مستقل اقدامات سیاسی خود را آغاز کردند. در همین راستا، در سال ۱۹۶۷ کشور یمن اعلام استقلال کرد که قبل از آن انگلیس امور سیاسی آن را تحت نظارت خود داشت. بویژه پس از جنگ جهانی دوم، شوروی و آمریکا به عنوان سردمداران دو قطب لیبرال و سوسیالیسم نسبت به یارکشی و ایجاد قلمروهای ایدئولوژیکی خود تلاش می‌کردند. در این میان یمن جنوبی به جرگه شوروی کمونیسم و یمن شمالی به جبهه غرب و کاپیتالیسم پیوست. قرارگرفتن یمن در موقعیت ژئوپلتیکی برای این دو کشور بسیار حائز اهمیت بوده که بتوانند از طریق حضور در این کشورها منافع سیاسی و اقتصادی خود را دنبال کنند. بدیهی است که وجود ذخایر و منابع نفت و گاز کشورهای جنوب غرب آسیا از اولویت‌های حضور استعمارگران در جهت تأمین انرژی این کشورها بوده و هست و یمن نیز از این قاعده مستثنا نبود.

 

۳) جغرافیای طبیعی

یمن از نظر آب و هوایی به سه بخش عمده تقسیم می‌شود: ۱- معتدل و ملایم در کوهستان‌های غربی؛ ۲- گرم و خشک در بیابان‌های شرقی و متصل به ربع‌الخالی ۳- گرم و مرطوب در کنار سواحل غربی (دریای سرخ)و جنوبی(خلیج عدن). آب و هوای یمن به گونه‌ای است که هر نوع گیاهی در آن می‌روید؛ زیرا هوای تهامه گرم و مرطوب و ارتفاعات معتدل و هوای لطیف دارد. به دلیل چنین تنوع آب‌و‌هوایی، متوسط بارش سالانه در یمن تنوع ناحیه‌ای دارد. غیر از مناطق‌ کوهستانی‌ که‌ نسبتاً دارای‌ باران‌ فراوانی‌ است‌، بقیه‌ مناطق‌، این‌ کشور با کمبود باران‌ مواجه‌ است. بویژه در صحرای «ربع‌الخالی» در شرق این کشور که جزء مناطق بسیار خشک این کشور محسوب می‌شود، کمترین بارش دریافت می‌شود.

بیشترین بارش در نواحی کوهستانی با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر ارتفاع بارش دریافت می‌شود. در نواحی کوهستانی‌ دارای آب و هوای معتدل و بارانی در تابستانها و خشک و سرد در زمستانها می‌باشد که‌ بندرت‌ تا حد یخبندان‌ پیش‌ می‌رود و گاهی‌ نیز برف‌ می‌بارد(قرچانلو، ۱۳۸۰: ۲۱۲ و ۲۱۳ و Encyclopedia of physical geography, 2003, 168-169). به دلیل وجود کوه‌های مرتفع بارش خوبی در قسمت‌های غربی و مرکزی یمن دریافت می‌شود. اگر کوه و ارتفاعات را تحت شرایطی عامل بارش تلقی کنیم، باید عامل پستی و عاری از عارضه‌ ارتفاعی را مانع از تشکیل ابر و ایجاد تراکم برای بارش به شمار آورد. از اینروست که چنین مزیّتی در شبه جزیره عربستان متعلق به یمن است. بطوری که سال‌ها پیش از اسلام متنوع‌ترین گونه‌های محصولات کشاورزی کشت می‌شده است و نام عربستان خوشبخت و عربستان سبز به این منطقه اطلاق می‌شده است. ارتفاعات این کشور از شمال به جنوب در امتداد سواحل دریای سرخ تا خلیج عدن کشیده شده و تا ارتفاع ۳۷۶۰ متر جبال النبی شعیب در نزدیکی صنعا دیده می‌شود(کریملو، ۱۳۷۴: ۷).

کوههای «سراه» از شمال تا جنوب یمن تا سواحل دریای عرب امتداد داشته است و در لابلای آن دره‌هایی است که آب باران در آن روان می‌شود. منابع تاریخی بیانگر این است که در یمن بویژه در صعده معدن‌هایی بوده که از آن آهن استخراج می‌شده است. در یمن دریاچه‌ای وجود ندارد. رودهای این کشور نیز به صورت فصلی هستند که بخشی از آن قبل از رسیدن به دریا برای آبیاری استفاده می‌شود. مهمترین رود این کشور، رود «عمران» در شمال یمن است که در صورت پر آب شدن به دریای سرخ می‌ریزد. رود «العبیر» در جنوب یمن جریان دارد که این رود هم فصلی است(میررضوی، ۱۳۸۳: ۴۰۱ و کریملو، ۱۳۷۴: ۱۰).

 

۴)- جغرافیای انسانی و فرهنگی

۱-۴- ویژگی‌های جمعیتی و گروه‌های قومی

طبق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ ، یمن ۰۰۰/۸۵۰/۲۳ نفر جمعیت داشته است. بر اساس همین گزارش، هرم سنی از صفر تا ۱۴ ساله ها، ۴۷ درصد جمعیت را شامل می‌شود و امید به زندگی۶۳ سال برآورد شده است. پرجمعیت‌ترین شهرهای یمن عبارتند از: صنعا، عدن، تعز، حدیده، مکّلا، ذمار، البیده و حجه است. اکثریت جمعیت یمن در نواحی روستایی زندگی‌ می‌کنند که بالغ بر ۷۸ درصد کل جمعیت می‌باشد. بیشتر مردم شهرهای کوچک نیز از قبایل روستایی تشکیل شده‌اند که نشانگر وجود یک نظام قبیله‌ای و شرایط خاص اجتماعی فرهنگی در یمن است. چنین ویژگی‌ جمعیتی موجب می‌شود تا مردم زندگی در قبیله خود را ترجیح دهند.

از نظر مذهبی دو گروه شیعه و اهل سنت در آن زندگی می‌کنند و اکثریت اهل سنت در یمن،  شافعی و عمده شیعیان، شیعه زیدی هستند. گرچه اقلیتی از شیعیان اسماعیلی و جعفری هم در یمن زندگی می‌کنند. در مورد زیدیان آمار و ارقام دقیقی وجود ندارد و این آمارها تعداد این گروه مذهبی را از ۲۰ تا ۵۰ درصد تخمین می‌زنند که از ۳۰ تا ۳۵ درصد به واقعیت نزدیک‌تر است(هاشمی نسب، ۱۳۸۸: ۲۸۱). دولت زیدی در یمن در سال‌های ۲۸۰- ۲۹۸ هـ ق بوجود آمد که بیش از هزار سال پایدار بوده است(خضیری احمد، ۱۳۸۰: ۹). قبل از برپایی دولت زیدی والیان عباسی به حکومت یمن دست یافتند و بر اثر بی‌لیاقتی و سوء مدیریت یمن دستخوش تفرقه شد. این پراکندگی و عدم انسجام موجب پیدایش حکومت‌های محلی مستقل در یمن شد مثل دولت بنی‌زیاد در زبید و دولت بنی یعفر در شبام و کوکبان.

در یمن قبایل زیادی وجود دارند که تمامی آنها را به اقوام «سامی» و «قحطانی» نسبت می‌دهند. عرب قحطانی مادر و ریشه عربیت است که عرب‌ها را بدان منسوب می‌دارند. از قبایل مهم می‌توان به قبیله «حاشد» و «بکیل» اشاره کرد. قبیله حاشد از طرفداران «علی عبداله صالح» و شمالی بوده و قبیله «بکیل» طرفدار جنوب و «علی سالم البیض» است. قبایل بزرگ شمال، غیر از حاشد، عبارتند از: «ارحب»، «خیمه»، «جهم»، «نهم»، «مذحج»، و «سخان» و قبایل جنوب عبارتند از: «عواذل»، «یافع»، «ضالع»، «دفینه»، «ردفان»، «مکلا»، و «حامی». (میررضوی، ۱۳۸۳: ۴۴۰). مردمی که در بخش شمالی (یمن شمالی) زندگی می‌کنند عرب هستند ولی در بخش جنوبی از سال‌ها قبل اقلیّت‌های دیگری از کشورهای هندوستان،‌ پاکستان، سومالی،‌ اریتره و اتیوپی به آنجا مهاجرت نموده‌اند.

 

۲-۴- زبان

این کشور یکی از کشورهای اسلامی است و زبان اکثریت مردم این کشور و نیز زبان رسمی آن زبان عربی است. بیش از نه دهم یمنی‌ها به گویش‌های زبان عربی به عنوان زبان اول خود صحبت می‌کنند و زبان عربی متداول و استاندارد ـ زبان فرهنگی و ادبی جهان عرب ـ در مدارس این کشور آموزش داده می‌شود. چند لهجه و گویش اصلی در این کشور وجود دارد و فقط در مناطق کوچکتر تفاوت‌های جزئی در زبان آنها دیده می‌شود. زبان عربی فصیح، عربی عدنی و عربی صنعایی مهمترین لهجه‌های عربی در این کشور است. زبان عربی نواحی روستایی در جنوب این کشور همچنان تحت‌تأثیر شدید زبان‌های باستانی عربستان جنوبی است. گویش یهودی- عربی جامعه یهودی کشور یمن، تقریباً به طور کامل از نظر استفاده کاهش یافته و کنار گذاشته شده است. در کنار زبان عربی، زبان‌های هندی، سومالیایی و چندین زبان آفریقایی صحبت می‌شود. چندین گویش سامی باستان،‌ شامل باتاری، مهری، سوکاتری،‌ به عنوان زبان محاوره استفاده می‌شود(Etheredge, 2011: 80 ).

 

پراکندگی قبایل در یمن در عصر نبوی

منبع: قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی (۱)

۳-۴- دین

در کتب تاریخی روایت شده که پیامبر گرامی اسلام(ص)، پس از فرستادن چند مبلغ دین به یمن و عدم پذیرش اسلام از سوی یمنی‌ها، حضرت علی علیه‌السلام را به یمن فرستاد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام برای خواندن متن نامه پیامبر اکرم(ص) تمام افراد قبیله «همدان» را که از بزرگترین قبایل یمن بود، دعوت کرد. پس از شنیدن متن نامه قبیله همدان تحت تأثیر قرار گرفتند و به اسلام گرویدند(کریملو، ۱۳۷۴: ۳۴ و ۳۵).

مسافرت حضرت علی علیه السلام به یمن و اسلام آوردن یمنیها به دست آن حضرت، یکی از عوامل ولاء و دوستی آنها نسبت به امیرالمؤمنین و علوی مذهب بودنشان می‌باشد(همان، ۳۵).

اسلام دین رسمی کشور یمن است و اکثریت مردم مسلمانند و دو مذهب زیدی و شافعی دارند. اکثریت مردم مذهب شافعی در سواحل یمن زندگی می‌کنند. گروه‌های اقلیت شیعیان زیدی- که از نظر علم کلامی، فقه و اصول با عقاید شیعه نزدیکی دارند- به مدت طولانی در مناطق کوهستانی صعده در شمال سکونت دارند و فرقه اسماعیلیه که در حال حاضر گروه نسبتاً کوچک دیگری است که در منطقه «حراز» در شمال یمن و در «جبل مناخه» که نام روستایی به همین نام است، و در منطقه کوهستانی غرب صنعا زندگی می‌کنند(Etheredge, 2011: 82 ). باید گفت که در دوره عباسیان که دوره خفقان و سلطه حاکمان عباسی بر سرزمین‌های اسلامی بوده، رهبران مذهب علوی امکان تبلیغ نداشته و در خفا به تبلیغ می‌پرداختند و یا این زمینه تقیه می‌کردند. لیکن از فرصت‌هایی هم مانند دور بودن از دسترس حکومت عباسیان به نشر و تبلیغ مذهب شیعه اقدام می‌کردند.

از همین رو، در قرن سوم هجری شخصی به نام «یحیی بن حسین رسی علوی» از عراق به یمن آمده و در شهر «صعده» اقامت کرد. ولی اولین کسی بود که مردم یمن را به مذهب زیدی دعوت کرده و به نشر و ترویج این مذهب پرداخت. کسی که در صعده امامت را بنیان گذاشت شخصی به نام قاسم بن محمد است که نسب او به رسّی علوی می‌رسد. از آن پس با گذشت زمان مذهب زیدی در اکثر نقاط یمن بویژه در میان قبایل نفوذ پیدا کرد. زیدیه به شاخه‌ای از مذهب تشیع گفته می‌شود که به امامت زیدبن علی بن الحسین (علیه‌السلام) معتقدند و خود را پیرو او می‌دانند. زیدیه به فرقه‌ای گفته می‌شود که به پیروی از زید بن علی علیه‌السلام، علی بن ابی طالب، را در امامت بر دیگران مقدم و امامت را پس از او برای حسن (علیه‌السلام) و حسین (علیه‌السلام) و سپس منحصر در فرزندان آن دو بداند که با دعوت و فضل به امامت می‌رسند نه با وراثت و خروج نیز بر ایشان واجب است. همچنین توحید، عدل، وعد و وعید، امامت و امر به معروف و نهی از منکر از دیگر اعتقادات زیدیه است(کریملو، ۱۳۷۴: ۳۶ و هاشمی‌نسب، ۱۳۸۸: ۲۸۴).

سایر مذاهب متشکل از گروه‌های بسیار کوچکی است که عمدتاً شامل بازدیدکنندگان و کارگران خارجی هستند. دین یهودیت، مسیحیت و آیین هندوئیسم در جنوب این کشور پیروانی دارد. همه افراد از جمله یهودیان در دین خود (پرستش) آزاد هستند لیکن همچون بسیاری از کشورهای مسلمان، تبلیغ دین‌شان غیرقانونی و ممنوع است(Etheredge, 2011: 82 ).

 

۴-۴- ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی

هویت فرهنگی یمن امروزی، برگرفته از دین اسلام است. یمن دارای قدمتی به درازای سه هزار ساله و سرزمینی باستانی در جهان به حساب می‌آید که تاریخ طویل آن نشانگر بخشی از هویت یمن به شمار می‌آید. قبل از میلاد مسیح، سلسله سبأ از ۱۱۵ تا ۹۵۰ سال قبل از میلاد بر پا بوده و تمدن عظیمی را رقم زده است. قرآن کریم با ذکر داستان ملکه سبأ (بلقیس) و ملاقات با حضرت سلیمان علیه‌السلام چنین قدمتی را به خوبی ارائه می‌دهد. آثار باستانی در استانهایی مانند صنعا، حضر موت و مأرب (پایتخت ملکه سبأ) سابقه بسیار قدیمی یمن را نشان می‌دهد که هر ساله پذیرای بازدیدکنندگان از خارج کشور است. در شهر صنعا، آثاری مثل قلعه، مسجد المتوکل، باب الیمین، قصر دارالهاجر، موزه ملی وجود دارد. در شهر مأرب سد مأرب، معبدالشمس، عرش بلقیس جذابیت بازدید دارد. در عدن نیز قلعه «صیره» قرار دارد.

مردم یمن که دارای آداب و رسوم اجتماعی قبیله‌ای هستند به آداب و رسوم مذهبی خود پایبند بوده و مقید به انجام مراسم مذهبی خود می‌باشند. از آنجایی که نظام قبیله‌ای در میان یمنی‌ها وجود دارد، تمامی آداب و رسوم قبیله‌ای مرسوم است. آداب و رسوم در بخش‌های شمالی یمن به دلیل بافت قبیله‌ای آن بیشتر از بخش‌های جنوبی یمن دیده می‌شود. چون جنوب یمن تحت نفوذ فرهنگ هندی، انگلیسی و روسی قرار گرفته و بافت قبیله‌ای ضعیف شده و آنها سعی در از بین بردن قبایل و آداب و سنن قبیله داشتند(کریملو، ۱۳۷۴: ۴۳ و هاشمی‌نسب، ۱۳۸۸: ۲۸۷).

از مشکلات مهم فرهنگی «قات خوری» است به فرهنگ یمنی‌ها آسیب زده است. لیکن برخی از یمنی‌ها آن را برای فکر کردن و تقویت ذهن مفید می‌دانند. قات‌خوری در مکان‌هایی خاص، به ام «غرفه‌القات» صورت می‌گیرد تمایل زیادی در میان مردم یمن به‌ویژه جوانان، به فرهنگ غرب وجود دارد. از سال ۱۹۹۱ به بعد، کشور یمن با بحران‌های شدید اقتصادی روبه‌رو شده است(کریملو، ۱۳۷۴: ۴۴ و میررضوی، ۱۳۸۳: ۴۳۹ و ۴۴۱). افزایش آمار بیکاران و طلاق و پرسه زدن در خیابان‌ها که موجب تضعیف پایه‌های دوام خانواده‌های یمنی شده است، پیامد چنین مسئله‌ای است.

امروزه بچه‌ربایی، غارت اتومبیل‌های جهانگردان و سرقت‌های مسلحانه در یمن به چشم می‌خورد. اختلافات قبیله‌ای و گاه اختلافات قبایل با دولت، سبب می‌شود تا قبایل به ربودن کودکان اتباغ غربی، به‌ویژه اتباع آمریکایی دست بزنند. این اعمال در شمال و شرق صنعا و در مناطق مرزی همجوار با عربستان به چشم‌ می‌خورد(میررضوی، ۱۳۸۳، ص ۴۴۱). چنین‌ ناامنی‌هایی بویژه در جنوب، جنوب شرقی و شرق یمن در سال‌های اخیر افزایش یافته است. سوء قصد جان سفیر آلمان در صنعاء پایتخت یمن که منجر به کشته‌شدن محافظ شخصی وی شد؛ ربوده شدن کارمند سیرالئون که با سازمان یونیسف همکاری می‌کرد در راه فرودگاه در شمال صنعاء پایتخت یمن؛ حمله مردان مسلح به یک مرکز امنیتی در منطقه “رداع” در جنوب شرق یمن که منجر به کشته شدن ۱۰ سرباز یمنی و ربوده شدن دو کادر نظامی یمن شد؛ http://www.yjc.ir/fa/news/4583208 ربوده شدن دیپلمات ایرانی – نوراحمد نیکبخت –  از جمله مهمترین خبرهایی بود که حکایت از ناامنی در یمن دارد(http://www.yjc.ir/fa/news/4584957) . کشته شدن ۵  نفر از شهروندان یمنی در درگیری میان قبیله های جنوب شرق یمن؛ و نیز کشته شدن ۵ نفر از شهروندان یمنی در درگیری میان قبیله های منطقه “البیضاء” واقع در جنوب شرق یمن. http://www.yjc.ir/fa/news/4584990  یکی از دلایل مهم این ناامنی‌ها در جنوب و جنوب شرق یمن، حضور و گسترش سلفی‌های تندرو است که اغلب این ناامنی‌ها نیز از سوی این گروه انجام می‌شود.

 

۵- اوضاع سیاسی یمن

منطقه یمن در سال ۱۷۵۰ میلادی در قلمروی حکومت عثمانی قرار گرفت. یمن شمالی پس از جدایی از امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۱۸ به استقلال رسید. با سقوط امپراتوری عثمانی یمن پس از بستن قراردادی با انگلستان، تحت نظارت این کشور به صورت مستقل اداره شد. یمن جنوبی نیز در سال ۱۹۶۷ از بریتانیا جدا شده و استقلال یافت. از نظر تأثیر حکومت‌های غربی و نفوذ آنان در نظام حاکمیتی یمن باید گفت که یمن شمالی بیشتر تحت تأثیر آمریکا بود و در یمن جنوبی شوروری نقش مهم داشت. حضور این دو قدرت نظام بین‌الملل و تضاد ایدئولوژیکی آنان در کشورهای یمن شمالی و جنوبی، زمینه بروز منازعات سیاسی بین آنها شد.

در گذشته حکومت یمن در دست امیری ملقب به «امام یمن» بود که شخصاً کشور را اداره می کرد. در سال ۱۹۶۲، عبدالناصر با استقرار نیروهای نظامی مصر در یمن، حکومت را از زیدی‌ها گرفت و به لائیک‌ها سپرد. پیش از آن امامان شیعه در یمن نزدیک به ۱۲۰۰ سال حکومت کرده بودند. در این سال حکومت جمهوری اعلام شد و حکومت شیعیان پایان یافت. علی عبدالله صالح الاحمر پس از کودتا رئیس جمهور یمن شد که در سال ۲۰۱۱ با تشدید جنبش‌ «بیداری اسلامی» مجبور به فرار به عربستان سعودی شد. «علی عبدالله صالح» در سال ۱۹۹۰ و پس از آنکه ۱۲ سال ریاست جمهوری یمن شمالی را در اختیار داشت با اتحاد دو بخش شمالی و جنوبی یمن به مدت ۱۹ سال رئیس جمهور یمن متحد شد.

جامعه یمن جامعه‌ای قبیله‌ای است که در آن رسم و عرف قبیله گاه حتی از قانون دولتی الزام‌آورتر است. قبایل زیادی در یمن زندگی می‌کنند که از میان قبایل این کشور، دو قبیله بزرگ «حاشد» و «بکیل» است که قبایل دیگری را تحت فرمان خود دارند. قبایل و سران آن در ساختار سیاسی نقش بسیار مهمی دارند؛ تا جایی که بسیاری از مقامات دولت یمن از قبایل سرشناس انتخاب می‌شوند. از جمله این افراد می توان به علی عبدا.. صالح اشاره کرد که به مدت سه دهه به عنوان رئیس جمهور این کشور فعالیت کرد که خود عضوی از قبیله «حاشد» بود.

در یمن رئیس جمهور بالاترین مقام اجرایی کشور است. وی معاون خود و نخست وزیر را انتخاب کرده و با مشورت نخست‌وزیر، اعضای کابینه را تعیین می‌کند. همچنین اعضای مجلس شورا از جانب رئیس جمهور و اعضای مجلس نمایندگان با رأ مردم و برای یک دوره شش ساله انتخاب می‌شود.ند. مقامات عالی نظامی نیز از سوی رئیس جمهور انتخاب می‌شوند. با توجه به چنین ساختار سیاسی که قدرت به شکل متمرکز در دست رئیس جمهور قرار دارد، قدرت طی ۳۰ سال اخیر در یمن در دست علی عبدا… صالح قرار دارد.

ساختار سیاسی در یمن

نمودار ساختار سیاسی فوق نشان می‌دهد که قدرت به شکل متمرکز در دست رئیس جمهور قرار دارد و در نظام سیاسی این کشور اختیارات رئیس جمهور گسترده است حتی در مواقع لزوم می‌تواند مجلس را منحل کند.

شیعیان زیدی یمن در وضعیت کنونی این کشور بعد از سقوط علی عبدالله صالح توانسته اند در شمال به یک نوع وضعیت بسته نیمه مستقل دست پیدا کنند. پس از سقوط علی عبدالله صالح و تمرکز حواس سعودی برای جلوگیری از بروز نا آرامی در مرکز و جنوب این کشور در حال حاضر زیدی ها در راستای اتکا به امکانات خود در قسمت شمالی یمن یک منطقه بسته نیمه‌مستقل ایجاد کرده‌اند.
زیدی ها در مناطق شمالی محروم یمن زندگی می کنند. آنها یک سوم جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.

شیعیانی که بارها برای دفاع از حقوق خود علیه دولت قیام کرده بودند، در ماه می سال ۲۰۰۹ اسلحه در دست گرفتند و به سرعت شهرهای صعده، الغوف و عمران را از آن خود نمودند. افراد پادگان های نظامی این شهرها متفرق شدند که همین امر بر ضعف قدرت در یمن گواهی دارد. در جریان عملیات جنگی که نیروهای دولتی علیه مردم شیعه از ماه اوت سال ۲۰۰۹ به بعد اجرا کردند، ۳۸۰۰ نفر از غیر نظامیان و سربازان کشته و ۱۶ هزار نفر زخمی شدند. ۱۷۸ هزار نفر از غیر نظامیان آواره گشتند.

قیام «الحوثی»‌ باعث نگرانی جدی ریاض شد که مبادا این قیام به مناطق مورد اختلاف میان یمن و عربستان سعودی گسترش یابد. به علاوه، شیعیانی که از سوی رژیم وهابی پادشاهی مورد تعقیب قرار می‌گیرند، بخش عمده جمعیت این مناطق را تشکیل می دهند. نیروهای ویژه سعودی به عملیات زمینی و نیروی هوایی سعودی به بمباران مواضع شیعیان پرداختند. یکی از علل این تصمیم آن بود که خلبانان یمنی از بمباران آبادی‌های شیعه‌نشین خودداری می‌نمودندhttp://khabaronline.ir/detail/272810/World/4180

اسفندماه سال ۱۳۹۰ زمانی که علی عبدالله صالح به دنبال اعتراض‌های مردمی علیه سه دهه حکومتش، حاضر به کناره گیری ازقدرت شد، بسیاری امید داشتند تا فصل جدیدی در این کشور آغاز شود و این کشور به سمت پیشرفت و امنیت پایدار حرکت کند. «عبدربه منصورهادی» که روزگاری معاون صالح بود، پس از وی عهده دار امور شد و عملا مسئولیت فرایند تغییرات در این کشور را پذیرفت، اما گذر زمان نشان داد که خروج علی عبدالله صالح از رأس هرم قدرت، به معنای پایان حضور و تاثیرگذاری وی بر فرایندها و تحولات سیاسی این کشور نبود. عوامل صالح در دستگاه های سیاسی، امنیتی و نیز حزب «کنگره ملی» که عملا خود رهبری آن را برعهده دارد، از هیچ کوششی برای مانع تراشی در روند تغییرات دریغ نکرده اند. مهمترین منفذی که صالح ازطریق آن با همکاری عوامل خود دست به ایجاد تحرکاتی علیه دولت و کارشکنی در روند امور کرده، نهادهای امنیتی و نظامی بوده است. گارد ریاست جمهوری یکی از مهمترین نهادهای نظامی و امنیتی بود که به زعم بسیاری، عملا در اختیار و نفوذ علی عبدالله صالح بود. دلیل آن هم روشن بود؛ احمد پسر وی، ریاست این گارد را برعهده داشت. عبد ربه منصور هادی، با درک تحرکات فرزند علی عبدالله صالح و نزدیکان وی در گارد ریاست جمهوری و با هدف یکپارچه سازی ارتش این کشور، سرانجام دستور انحلال گارد ریاست جمهوری را داد و «احمد علی صالح» فرمانده آن را پس از عزل به عنوان سفیر یمن در امارات متحده عربی منصوب کرد؛ اقدامی که با هدف دور کردن وی از فضای داخلی یمن صورت گرفت.

با وجود انحلال گارد ریاست جمهوری و خروج فرمانده آن از یمن، تحرکات اعضای وابسته به علی عبدالله صالح در این نهاد سابق امنیتی از بین نرفته است. رخداد یازدهم مرداد در صنعا، تاییدی براین نکته بود. در این روز، شماری از عناصر سابق گارد ریاست جمهوری در حالی که برخی از آنها سلاح در دست داشتند و اقدام به تیراندازی می‌کردند، در میدان «سبعین» نزدیک مقر ریاست جمهوری یمن دست به تظاهرات اعتراضی علیه وضعیت وخیم اقتصادی زدند و در عین حال خواستار برکناری وزرای دفاع و کشور شدند.
بر اثر درگیری بین این افراد و نیروهای ارتش، دو تن کشته و پنج نفر دیگر زخمی شدند. از نظر بسیاری از ناظران مسائل یمن، این اقدام عناصر گارد ریاست جمهوری سابق یمن در فضای کنونی، اقدامی مشکوک و در جهت زیرفشار قراردادن دولت این کشور صورت گرفت. بر این اساس گفته می شود ازآنجا که دولت کنونی یمن، طی چند ماه اخیر بسیاری از منافذ تاثیرگذارافراد وابسته به خاندان صالح در قدرت را از بین برده، آنها به فکر تلافی برآمده‌اند و درصدد اخلال در روند امنیتی کشور هستند. این در حالی است که طی هفته های اخیر در بسیاری از کشورهای عربی، تحرکاتی به نام دفاع از آزادی و وضع اقتصادی علیه دولت‌های مستقر در این کشورها انجام شده که نتیجه آن چیزی جز گسترش ناامنی و هرج و مرج در آن کشورها نبوده است. بسیاری نگرانند که عناصر وابسته به علی عبدالله صالح دست به اقدامات تخریبی و تحرکاتی علیه دولت بزنند و امنیت نیم بند در این کشور را نیز از بین ببرند.

 

 

۱-۵- مسائل و مشکلات جغرافیای سیاسی یمن

یمن به مراتب آسیب پذیری بیشتری نسبت به سایر کشورهای عربی همچون مصر دارد. این کشور در زمان حاضر علاوه بر رویارویی با تحرکات عناصر وابسته به دولت علی عبدالله صالح، با مشکلات عدیده دیگری نیز روبروست.

• یکی از این مشکلات، وضعیت وخیم اقتصادی و معیشتی در این کشور است. طی روزهای اخیر رسانه‌های یمن گزارش کرده‌اند که «صخر الوجیه» وزیر امور مالی دولت یمن، طی نامه ای به نخست وزیر این کشور اعلام کرد که بانک مرکزی یمن درآستانه ورشکستگی کامل قرار دارد و توانایی پرداخت تعهدات دولتی و هزینه های عمومی کشور را ندارد.
• یمن مشغول نبرد سخت با نیروهای القاعده است که طی سال های اخیر این کشور را به جولانگاه خود تبدیل کرده است. مساله جدایی‌طلبان جنوب این کشور نیز یکی از مشکلات بغرنج یمن است که وحدت و یکپارچگی این کشور را با خطر روبرو می کند.
• جنبش شیعیان «الحوثی» در شمال یمن نیز یکی از پرونده های امنیتی مهم است که دولت این کشور تاکنون موفق به حل آن نشده است. مشکل اصلی یمن، اینک فقدان اطمینان طرف‌های تاثیر گذار، به آینده و نیات یکدیگر است. جنوبی ها به صنعا و وارثان جمهوری یمن شمالی بدبین هستند؛ شیعیان الحوثی رژیم صالح و نیروهای امنیتی و نظامی آن را زنده و حاضر و فعال می‌دانند؛
• وضعیت بغرنج اقتصادی، بیکاری گسترده و فقر رو به گسترش، چشم انداز مطلوبی پیش روی رژیم جایگزین صالح نمی‌گذارد.‌ با این حال عبد ربه منصور هادی نشان داده در بازی قدرت، بازیگری ماهر است. تضعیف جایگاه صالح از طریق اخراج متحدان واطرافیانش از رهبری نیروهای نظامی و امنیتی، به تدریج و به صورتی انجام گرفت که صالح را گریزی از پذیرش وضعیت جدید نبود. هادی همچنین گفتگوهای ملی را با وجود اشکال تراشی‌های تجزیه طلبان و حزب کنگره ملی، با وارد کردن بازیگران منطقه ای و بین‌المللی و بهره گیری از نفوذ آنها، برگزار و تمامی طرف‌ها را عملا وادار به مشارکت در آن کرد.

(۲۳/۵/۹۲ روزنامه اطلاعاتhttp://www.ettelaat.com/etiran/?p=13335)

• اختلافات مرزی یمن و عربستان و ادعاهای ارضی و اختلافات مرزی میان عربستان و یمن، به دوره امپراتوری عثمانی بازمی‌گردد. اختلاف دو کشور، تنها محدود به چند کیلومتر مرز مشترک نمی‌شود، بلکه مناطق وسیعی را در برمی‌گیرد. یمن نسبت به سه استان نفت‌خیز «عسیر»، «نجران» و «جیزان» که در حال حاضر در اختیار عربستان است، ادعای ارضی دارد. از طرف دیگر، ادعاهای ارضی عربستان نیز نسبت به یمن بسیار گسترده است. عربستان مدعی است که مناطق نفت‌خیز یمن مانند: مأرب، جوف، ربع الخالی و حضرت موت متعلق به آن کشور است(هاشمی‌نسب، ۱۳۸۸:‌۲۸۹). به هر حال، اختلاف بر سر منابع انرژی از مهمترین اختلافات دو کشور عربستان و یمن است و روز به روز هم این اختلافات تشدید می‌شود. با وجود چنین اختلافات ارضی، کشور عربستان به جنگ با الحوثی‌ها در جنوب این کشور و شمال یمن رفته است و به نظر می‌رسد چنین حمایتی برآمده از تلقی عربستان سعودی از حوثی‌ها باشد و قدرت‌گیری آنها در یمن را مکمل هلال شیعی می‌داند(صادقی و احمدیان، ۱۳۸۹: ۲۷۱). به نظر می‌رسد مسائل مالکیت ارضی موجود و اشغال خاک یمن به بهانه سرکوب گروه الحوثی در چند سال اخیر، چشم‌انداز روابط عربستان و یمن را دچار وخامت نموده است. به هر حال حملات گسترده هوایی و زمینی و نقض حقوق بین‌الملل از یک سو و ادعای مالکیت منابع نفتی یمن از سوی دیگر بر شدت این اختلافات افزوده است.

 

 

 

 

 

 

منابع

خضیری احمد، حسن؛ ۱۳۸۰، دولت زیدیه در یمن، ترجمه احمد بادکوبه هزاوه، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

کریملو، داوود؛ ۱۳۷۴، جمهوری یمن، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

میررضوی، فیروزه و دیگران؛ ۱۳۸۳، راهنمای منطقه و کشورهای حوزه خلیج فارس، تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران.

یعقوبی، احمد بن اسحاق؛ ۱۳۸۷، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

هاشمی نسب، سیدسعید؛ ۱۳۸۸، بررسی تحولات اخیر کشور یمن، نشریه تخصصی پژوهش‌های منطقه‌ای، سال اول، شماره ۲، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی(ص).

قرچانلو، حسین؛ ۱۳۸۰، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی(۱)، تهران: انتشارات سمت.

صادقی، حسین و احمدیان، حسن؛ ۱۳۸۹، دگرگونی جایگاه منطقه‌ای یمن: امکانات و چالش‌ها، فصلنامه راهبرد، سال نوزدهم، شماره ۵۶٫

پایگاه اینترنتی روزنامه اطلاعات، http://www.ettelaat.com

پایگاه اینترنتی خبر آنلاین http://khabaronline.ir

پایگاه اینترنتی خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان http://www.yjc.ir

Etheredge, Laura S, 2011, Saudi Arabia and Yemen, Britannica Educational Publishing.

Karen Ellicott and Susan Bevan Gall, 2003, Junior World mark encyclopedia of physical geography.

[۲] . روستاهای یمن به عنوان مخلاف شناخته می‌شوند. به نظر می‌رسد مخالیف – جمع مخلاف- به مفهوم روستاهای تحت نفوذ یک شهر باشد که مفهوم «ناحیه» را در ذهن متبادر می‌کند.

تاریخ مقاله: اردیبهشت ماه ۱۳۹۳