مقدمه:
بدنبال گرایش مردم روم شرقی به اسلام و انضمام شبه جزیره آناتولی به سرزمین های اسلامی شهر رم برای قرنهای متمادی مرکز مسیحیّت بود؛ اما از سال ۱۷۸۰م که رم پایتخت ایتالیا شد، مقر پاپ و حوزه ریاست وی به ناحیه واتیکان محدود ماند. در درون شهر رم ، واتیکان ، دولتشهری به صورت مستقل، محل اقامت پاپ، رهبر کاتولیکهای جهان و مرکز کلیسای کاتولیک است. با مساحتی حدود ۴۴ هکتار، کوچکترین و با جمعیتی حدود ۸۰۰ نفر، رسماً کمجمعیتترین کشور مستقل دنیا محسوب میشود ولی عملاً بخشی از شهر رم است. این نوشتاردر صدد مقایسه نظام سازمانی دو مذهب کاتولیک و شیعی است.
الف- نظام های آموزشی
- نظام آموزشی کاتولیکی:
در نقاط مختلف امپراتوری روم ، مدارس دینی مسیحی در آغاز به شکل مجموعههای مردمی بطور مخفی در نقاط مختلف حضور داشتند. این مدارس که پیش از به رسمیت شناخته شدن مسیحیت به صورتی مخفیانه فعالیت میکردند، از نظام و سازمان ویژهای برخوردار نبودند. هشتاد سال پس از فرمان کنستانتین و اعلان مسیحیت به عنوان یکی از ادیان مجاز در امپراتوری روم، این دین به آیین رسمی امپراتوری روم تبدیل شد، مراکز آموزشی کلیساها به صورت مدارس رسمی وابسته به کلیسا در آمده و در سرتاسر سرزمینهای روم منتشر شدند تا پیش از جنگهای صلیبی و سپس آنچه که بعنوان جنبش رنسانس معرفی شد کلیساها جنبه مردمی خود را حفظ کرده بودند ولی کلیسای کاتولیک در راستای ساماندهی و یکپارچهسازی سیستمهای آموزشی در نقاط مختلف مسیحی در سال ۱۵۸۸ م.، مجمعی را جهت برنامهریزی درسی حوزههای علمی و دانشگاهها و مؤسسات آموزشی کاتولیک تأسیس کرد این حرکت بیشتر تحت تأثیر فضای جدیدی بود که بر اروپا سایه انداخته بود. پاپ پل ششم، در سال ۱۹۶۷ م.، این نهاد را بازسازی کرد، و عنوان مجمع مقدس انستیتوهای کاتولیک بر آن نهاد و ادارهای جهت نظارت بر مدارس کاتولیک به این مجموعه اضافه کرد. اساسنامه این مجمع در سال ۱۹۸۸ م.،توسط پاپ ژان پل دوم بازبینی کلی گردید، وعنوان آن به مجمع تربیت کاتولیکی تغییر یافت. در قرون جدید کلیسا نتوانست خود را از گزند جریان های الحادی که بر اروپا حکومت می کنند کاملاً حفظ کند.
مراکز آموزش عالی وابسته به کلیسای کاتولیک، در سه تقسیم بندی مختلف : ۱- دانشگاههای پاپی۲- دانشگاههای کلیسایی ۳- دانشگاههای کاتولیکی ، فعالیت دارند. تمام دانشگاههای کلیسایی که ادامه سمینارهای در سطوح عالی هستند، دانشگاه پاپی به شمار میروند، ولی تنها تعداد اندکی از دانشگاههای کاتولیکی، دانشگاه پاپی هستند. دانشگاههای کاتولیکی، نوعی از مراکز آموزش عالی هستند که زیر نظر کلیسای کاتولیک یا بنیادهای مذهبی اداره میشوند. طبق سرشماری مجمع تربیت کاتولیکی مستقر در واتیکان، ۱۳۵۸ دانشگاه کاتولیکی در سراسر جهان فعالیت میکنند. اتمام تحصیل در دانشگاههای پاپی برای برخی سمتهای کلیسای کاتولیک ضروری است، به ویژه اسقفها که از میان افرادی به خدمت گرفته میشوند که مدرک دکترا در حقوق کلیسایی یا تئولوژی دریافت کردهاند، و قاضیان و وکیلان کلیسا حتما باید مدرک کارشناسی ارشد در حقوق کلیسایی را دریافت کرده باشند. در نظام آموزش کاتولیکی فضای آزاد و بازی برای تضارب آراءِ باید بوجود آید تا امکان خرافه زدائی از تعالیم مسیحی بیشتر شود.
- نظام آموزشی شیعی:
در حوزههای علمیه شیعه، برخلاف ساختارهای رایج واتیکان، آموزش به صورت کاملاً آزاد انجام میگیرد و طلاب در انتخاب استاد و مواد درسی اختیار کامل دارند. دروس حوزه، غالبا کتابمحور هستند و کتابهای درسی نیز غالبا به درخواست عدهای ازشاگردان انتخاب میشوند.در نظام تدریس حوزههای علمیه، سه مرحله درسی( مقدمات- سطح- خارج) برای طلاب پیشبینی شده است. این مراحل درسی زمانبندی غیر قابل انعطافی ندارند، و هر طلبهای بنا بر استعداد و توانایی خود، این مراحل را در مدت زمانهای متفاوتی طی میکند. مواد درسی در این مراحل نیز از نظر موضوعی با یکدیگر مباینت نداشته، تنها از نظر محتوایی، سنگینتر و عمیقتر میشود. طلاب ،نخست دوره مقدمات، شامل مباحث مقدماتی مانند: ادبیات عرب و منطق و احکام شرعی را در حدود سه سال میگذرانند. سپس در دوره سطح به مطالعه وسیع فقه و اصول فقه و کلام شیعی و کمی تفسیر قرآن و دانشهای حدیثی میپردازند. سرانجام دوره بحث خارج است که مباحث فقه و اصول در آن به شکل عمیق و گسترده، به صورت کاملاً استدلالی، مورد بحث قرار میگیرند و طلاب برای رسیدن به مرحله اجتهاد آماده میشوند. حوزه های علمیه شیعه جنبه مردمی خود را حفظ کرده و جریان های سکولار نتوانسته اند آن ها را تحت تأثیر راهبردی خود قرار دهند.
ب- نظام های اداری
- نظام اداری کاتولیک:
در دین مسیحیت ، سلسه مراتب روحانی اهمیت ویژهای دارند. انتصاب یا دستگذاری، عملی است که به موجب آن، شخص صلاحیت احراز مناصب کلیسایی (اسقفی، کشیشی و شماسی) را پیدا میکند. طبق قوانین کلیسای واتیکان، هر کشیش موظف است تحت نظارت و حمایت سلسه مراتب کلیسایی قرار بگیرد و این وابستگی میتواند نسبت به یک کلیسای به خصوص یا مؤسسه مذهبی وابسته به قلمرو اسقف باشد.شخص پاپ در رأس هسته مرکزی تشکیلات و ساختار کلیسای کاتولیک موسوم به دیوان کلیسای رم قرار دارد و بر واتیکان حکومت میکند. دیوان کلیسای رم، دستگاه و تشکیلاتی است که پاپ از طریق آن کلیسای جهانی را اداره میکند. در حال حاضر، دبیرخانه واتیکان، مهمترین بخش آن است که در صدر آن، دبیر دولت یا همان نخست وزیر قرار دارد. واتیکان به مفهوم امروزی خود دارای وزیر و وزارتخانه نیست، اما تشکیلاتی در دو قالب «مجامع مقدس» و «شوراهای پاپی» دارد. روحانیان کاتولیک برای امرار معاش ،حقوق ماهیانه دریافت میکنند؛ اما شیوه دریافت و مقدار حقوق فرق میکند. بنابراین نظام اداری کاتولیکی بیشتر مکانیکی است و کمتر ارگانیکی و میل و تقاضای مردم مسیحی در شکل دهی به آن تأثیر چندانی ندارد.
- نظام اداری شیعی :
در جهان شیعه، حوزه های علمیه تشیع، تقریبا هسته منسجم اداری ندارد و بیشتر به فعالیتهای آموزشی و تبلیغی مشغول هستند. هرچند در سالهای اخیر، نیاز به تأسیس نهادهایی برای برنامهریزی و مدیریت فعالیتهای علمی و مذهبی و تبلیغی احساس شده است و حرکتهای زیادی صورت گرفته است. حوزه علمیه قم در این زمینه پیشگام است و در حوزه علمیه نجف نیز پس از سقوط صدام، تلاشهای قابل توجهی شده است. مدیریت جامع و کلینگر تا پیش از سالهای اخیر، جایی در حوزههای علمیه شیعه نداشته است. اما حوزه علمیه قم در سالهای اخیر، از لحاظ اداری منظمتر شده است، تا جایی که همه مراحل اداری یک طلبه از بدو ورود تا آخرین وضعیت تحصیلیاش به شکل الکترونیک ثبت میشود، اما حوزه نجف اشرف شاهد تغییرات اندکی از لحاظ اداری بوده است. ساماندهی حوزههای علمیه قم بر عهده شورای مدیریت حوزههای علمیه با هفت معاونت مختلف است: معاونت آموزش، معاونت پژوهش، معاونت امور حوزهها، معاونت مالی و اداری، معاونت تهذیب، معاونت آمار و بررسی، معاونت تبلیغ و آموزشهای کاربردی. شورای مدیریت حوزههای علمیه، زیر نظر شورای عالی حوزههای علمیه فعالیت میکند و مدیر آن، از سوی شورای عالی انتخاب میشود. تشکیلات حوزه های عسلمیه بیشتر ارگانیکی است و متکی به اراده و عشق و اقدام مردم شیعه است.
ج- دادگاههای دینی
- دادگاههای دینی کاتولیک:
در دوران رنسانس ، دادگاههای رسمی مسیحی به جهت انجام اعمال تفتیش عقاید و شکنجه و قتل افراد از شهرت بسیار بدی برخوردار بوده اند بویژه این اقدامات که در شبه جزیره ایبری تحت نظر امرای سکولار صورت گرفت بسیار وحشیانه بوده است، اما این دادگاهها اکنون صرفا به اختلافات اداری واتیکان و امور مذهبی خاص پرداخته و دارای اختیارات قانونی سابق نیستند. دادگاههای کاتولیک در دو حوزه متفاوت فعالیت دارند. ۱- حوزه مسایل مذهبی مربوط به مسیحیت کاتولیک مانند حکم به صحت یا بطلان ازدواج است. ۲- حوزه مشکلات داخلی مربوط به سلسله مراتب کلیسایی و تعارض صلاحیتهای مراکز و ادارات واتیکان است. عمده فعالیت سیستم قضایی کاتولیک، رسیدگی به تعهدات و سوگندهای کشیش ها و قضاوت درباره آنها، بررسی ارتکاب اعمال خلاف شأن کلیسا توسط کشیش ها ، پیگیری جرایم اسقف ها و اختلافات اداری و مالی خلیفهگریها (اسقفنشینها)، رسیدگی به شکایات سازمانها و نهادهای مرتبط با واتیکان و بررسی جرایم مختلف سیستم اداری کلیسا، ایجاد وحدت رویه قضایی و ارایه نظرات مذهبی و حقوقی کلیسا است.[۱]
- دادگاههای دینی شیعی:
به استثنای دوره اخیر در قم، حوزههای علمیه دارای نهادی معادل دادگاههای دینی کلیسا نبوده و حوزه علمیه نجف نیز تاکنون چنین سازمانی ندارد. تخلفات روحانیان به طور یکسان همانند تخلفات دیگر شهروندان در دادگاههای مدنی بررسی میشوند. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در حوزه قم ،نهادی تحت عنوان « دادگاه ویژه روحانیت » تاسیس شد که به تخلفات روحانی ها به طور خاص ، ویژه رسیدگی میکند.
نظام های مالی و اقتصادی
- نظام مالی و اقتصادی کاتولیک :
زکات سالیانهای که به پاپ تعلق دارد ، مهم ترین منبع مالی واتیکان است. پیش از سال ۱۸۷۰م، برخی کشورهای اروپایی چون ایتالیا سالیانه مبلغی را جهت کمک به واتیکان به رم می فرستادند. این امر اکنون به صورت فردی و نه دولتی ،از سرتاسر جهان صورت میگیرد. مؤمنان مسیحی کاتولیک در سرتاسر دنیا به واتیکان کمک میکنند. مسیحیان کاتولیک ایالات متحده آمریکا، بیش از سایر شهروندان آن کشور به واتیکان کمک مالی میکنند. کانادا و جمهوری آفریقای جنوبی در رتبه های بعدی قرار دارند . در اروپا، اسپانیا و فرانسه و بلغارستان در مقامهای بعدی هستند. داراییها وهزینههای واتیکان توسط نهادی به نام « اداره امور اقتصادی سریر مقدس» مدیریت میشود. این اداره به مثابه وزارت اقتصاد و دارایی واتیکان عمل می کند و نقش کنترل و نظارت بر تمام اموالی را دارد که به واتیکان تعلق گرفته است. این اداره از سوی کمیسیونی که از سه کاردینال تشکیل شده، نظارت می شود و با همکاری آن ها بر تمام داراییهای واتیکان در سرتاسر دنیا نظارت دارد. هم چنین این نهاد گزارشهای مربوط به درآمد و هزینه های بودجه های متفاوت و اموال کلیسا را به طور دقیق دریافت می کند.هزینههای واتیکان شامل اداره امور دادگاههای پاپی، نیروهای انتظامی، اداره و کاخ های وابسته به پاپ، کالج مقدس کاردینالها؛ حق الزحمه تمامی کارکنان دیوان کلیسای رم، هسته مرکزی کلیسای کاتولیک، که شامل هیأت دبیران و کارمندان دفتری شهر واتیکان نیز می شود؛ نماینده ها و سفیران پاپ در اقصی نقاط جهان و هم چنین هزینه گرداندن سفارتخانهها در آن کشورها، موزه ها و گالری های واتیکان، دیگر مکان های وابسته به پاپ و کلیساهای بزرگ رم است. افزون بر این موارد بودجه قابل ملاحظه ای برای امور خیریه پاپ در نظر گرفته می شود که شامل تعداد زیادی مدرسه و برنامه های عمرانی و احداث کلیساهای جدید در رم می شود.روحانیان کاتولیک برای امرار معاش ،حقوق ماهیانه دریافت میکنند؛ اما شیوه دریافت و مقدار حقوق فرق می کند.در سازمان روحانیت کاتولیک، یک کشیش از طرف مسؤول بالاتر از او، یعنی اسقف، حقوق ماهیانه دریافت میکند. این مبلغ غیر از هدایای دریافتی کشیش از طرف مؤمنان در مناسبتهای مختلف، مانند انجام غسل تعمید یا اجرای مراسم ازدواج وتدفین و… است. حقوق و دستمزد کشیشان در هر نقطه از جهان، بسته به طول خدمت و جایگاه خود در نظام کلیسایی متغیر است.روحانیت کاتولیک و کلیسای وابسته به آن، از ساختاری تا حدودی یکدست، هماهنگ و دقیق برخوردار است. گردش مالی آن به مقدار قابل اعتنا شفاف بوده و درآمدها و برآمدهای آن به شکل آشکار اطلاعرسانی میشود. بنیاد این سازمان بر مبنای آموزشهای مسیحی نهاده شده است، و تمام فعالیتهای آموزشی، پژوهشی، اجتماعی و فرهنگی در جهت آن سامان مییابد. هم چنین سازمان روحانیت کاتولیک به مثابه نهاد دینی مسیحی، در عرصه بینالملل نیز به شدت فعال است. این نهاد عضو یا عضو ناظر بسیاری از سازمانهای بینالمللی است، و با بیش از ۱۶۰ کشور جهان مبادله سفیر کرده است.
- نظام مالی و اقتصادی شیعی :
مهمترین راه تامین مالی حوزهها علمیه در طول تاریخ خمس بوده است. نظام اقتصادی روحانیت شیعه از تشکیلات سازمانی کمتری برخوردار است و بیشتر توسط افراد معدودی وابسته به بیت مراجع تقلید اداره میشود. هم چنین مردم از طریق موقوفات در تامین هزینه معیشت طلاب حوزهها و امور دیگر مربوط به آن همانند : ساخت مساجد، کتابخانهها و مدارس دینی مشارکت دارند. طلبههای حوزههای علمیه تشیع برای امرار معاش ،حقوق ماهیانه دریافت میکنند؛ اما شیوه دریافت و مقدار حقوق فرق میکندحوزه های علمیه از آن رو که وابسته به بودجه های دولتی نیستند از آزادی و آزادگی بیشتری در طول قرون برخوردار بوده اند.
