ماجرا از ان جا اغاز شد که ترکیه بعد از ماه ها مذاکره و چانه زنی با امریکا سرانجام به ایجاد منطقه به اصطلاح امن در بخشی از مناطق مرزی خود با سوریه دست زد.عملیات نظامی ترکیه از منطقه میانی شمال سوریه یعنی از راس العین تا تل ابیض اغاز شد و به عمق ۳۰ کیلومتری داخل خاک سوریه از این دو محور ادامه یافت تا اینکه به جاده بین المللی موسوم به ام ۴ برسد که از حلب شروع می شود و تا قامشلی در مناطق کردنشین امتداد می یابد. نیروهای ترکیه برای این که سریع خود را به این جاده برسانند از کنار شهرهای واقع در این مناطق گذشتند تا جلوی کشتار بیشتر گرفته شود و فشارهای بین المللی بیش از این علیه این کشور افزایش نیابد. همچنین جبهه ای نیز از نقطه میانی راس العین تا تل ابیض به جاده بین المللی باز شد که تا حدودی غافلگیرکننده بود و نقش اصلی در رسیدن نیروهای ترکیه به جاده بین المللی داشت.
عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه با مخالفت های گسترده درجهان مواجه شد . البته هر یک از بازیگران دلایل خاص خود را برای ابراز مخالفت داشت.به اعتقاد دولت سوریه و همپیمانان ان و بنابر قوانین بین المللی این اقدام ترکیه نقض اشکار تمامیت ارضی و حاکمیت ملی این کشور بود .کشورهای اروپایی بیشتر از ایجاد موج آوارگی وسرازیر شدن آن به اروپا نگران بودند تا کشت و کشتار مردم سوریه و در داخل امریکا و همچنین بخشی از اروپا از اینکه، کردهای سوریه از حمایت غرب ناامید شده و روی به دولت مرکزی بیاورند و در نتیجه طرح تجزیه سوریه با ناکامی روبرو شود نگران بودند . به هرحال موج گسترده مخالفت ها در نهایت ترامپ را بر آن داشت که هیاتی را به ریاست مایک پنس معاون خود به انکارا اعزام بدارد. سفر مایک پنس به امضای توافقنامه ۱۳ بندی انجامید که شبکه خبری سی ان ان در ۲۷ مهرماه ۱۳۹۸ جزئیات ان را منتشر کرد.
جزئیات و مفاد توافقنامه امریکا و ترکیه درباره تحولات شمال سوریه
– ۱ آمریکا و ترکیه بر روابط خود با یکدیگر به عنوان دو متحد در ناتو تأکید می کنند. آمریکا نگرانی های امنیتی و سیاست های ترکیه را در مورد مرزهای جنوبی این کشور درک می کند.
– ۲ ترکیه و آمریکا توافق دارند اوضاع میدانی به ویژه در شمال شرق سوریه نیازمند هماهنگی های نزدیکتر دو طرف بر اساس منافع مشترک است.
-۳ ترکیه و آمریکا همچنان به محافظت از خاک و جمعیت ناتو در مقابل همه تهدیدات با استناد به اصل “یکی برای همه و همه برای یکی” پایبند هستند.
– ۴ آمریکا و ترکیه بار دیگر بر پایبندی خود به حفظ حیات انسانی, حقوق بشر و حراست از جوامع دینی و نژادی تأکید می کنند.
۵- آمریکا و ترکیه به مبارزه با فعالیت های باصطلاح مبارزه با داعش در شمال شرق سوریه متعهد هستند و این توافق, هماهنگی در مورد بازداشتگاه ها و همچنین آوارگانی را شامل می شود که پیشتر در مناطق تحت سیطره داعش زندگی کرده اند.
-۶ آمریکا و ترکیه در مورد اینکه عملیات مبارزه با تروریسم باید تنها تروریست ها, مخفی گاه ها, پناه گاه ها, مواضع, تسلیحات, خودروها و تجهیزات آنها را هدف قرار دهد, توافق دارند.
۷- ترکیه پایبندی خود را به تضمین سلامت و رفاه ساکنان همه مناطق مسکونی در منطقه امن تحت سیطره نیروهای این کشور را اعلام و مجددا تأکید می کند نهایت تلاش خود را به کار می گیرد تا غیر نظامیان و زیر ساخت های غیر نظامی در این منطقه آسیب نبینند.
۸- دو کشور بر پایبندی خود به حفظ وحدت سیاسی, تمامیت ارضی و روند سیاسی تحت رهبری سازمان ملل که هدفش پایان دادن به منازعه سوریه بر اساس قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت است, تأکید می کنند.
– ۹ دو طرف بر اهمیت ایجاد منطقه امن به منظور بر طرف کردن نگرانی های امنیت ملی ترکیه که شامل جمع آوری مجدد سلاح نیروهای یگان مدافع خلق, از کار انداختن استحکامات و برچیده شدن همه مواضع نظامی و جنگی آنان است, تأکید می کنند.
۱۰- نیروهای مسلح ترکیه در مرحله نخست طرح منطقه امن را اجرایی خواهند کرد و در ادامه, دو طرف همکاری خود را در همه ابعاد اجرای آن افزایش خواهند داد.
۱۱- ترکیه عملیات “چشمه صلح” را متوقف خواهد کرد تا یگان های مدافع خلق نیروهای خود را در ۱۲۰ ساعت از منطقه امن خارج سازد. عملیات چشمه صلح پس از پایان این عقب نشینی متوقف خواهد شد.
-۱۲ به محض توقف عملیات چشمه صلح طبق بند ۱۱, آمریکا موافقت خود را با متوقف کردن اعمال تحریم ها به موجب فرمان اجرایی صادر شده در تاریخ ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹ مبنی بر مسدود کردن دارایی ها و تعلیق اجازه ورود اشخاص دخیل در تحولات سوریه به خاک آمریکا اعلام خواهد کرد. دولت آمریکا برای کسب اطمینان از محقق شدن صلح و امنیت در سوریه طبق قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت با کنگره این کشور رایزنی و همکاری خواهد کرد.
۱۳- هر دو طرف به همکاری با یکدیگر برای اجرای تمام اهداف مشخص شده در این بیانیه متعهد هستند.
در این توافقنامه هیچ اشاره ای به حقوق ملّت و دولت سوریه و نیز نقش آمریکا و ترکیه در تحمیل جنگهای تروریستی به ملّت سوریه و تأسیس و تقویت گروههای تروریستی و یا تجزیه طلب نشده است.
بعد از پایان سفر مایک پنس و هیات همراه به ترکیه که با توافق ۱۳ بندی پایان یافت، این بحث قوت گرفت که ارزش واقعی این توافق و یا میزان عملی شدن آن بستکی به نتایج دیدار اردوغان و پوتین در سوچی خواهد داشت چرا که بعد از اعلام خروج نیروهای امریکایی از بخش های بیشتری از مناطق شمالی سوریه ( البته به استثنای مناطق نفت خیز در شمال شرقی ) این روسیه بود که می توانست هم جای امریکا را پرکند و همینکه بین طرف های درگیر یعنی ترکیه و کردها و همچنین ترکیه و سوریه نقطه حائل ایجاد کند تا امکان عملیاتی شدن توافقنامه امریکا و ترکیه را فراهم کند. از اینرو همه نگاه ها به سمت سوچی دوخته شده بود که در نهایت مذاکرات اردوغان و پوتین با امضای توافقنامه ۱۰ بندی پایان یافت.
جزئیات توافقنامه ۱۰ ماده ای سوچی درباره تحولات شمال سوریه:
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور فدراسیون روسیه بر روی موارد زیر توافق کردند:
۱- دو طرف بر تعهد خود برای حفظ اتحاد سیاسی و تمامیت ارضی سوریه و محافظت از امنیت ترکیه تأکید کردند.
۲- آنها بر تلاش خود برای مبارزه با تروریسم در تمامی اشکال و جلوههای آن و جلوگیری از برنامههای تجزیهطلبانه در شمال سوریه تأکید کردند.
۳- در این رابطه، وضعیت فعلی ایجاد شده در منطقه عملیات موسوم به «چشمه صلح» شامل تلابیض و رأس العین به عمق ۳۲ کیلومتر حفظ خواهد شد.
۴- هر دو طرف اهمیت توافق آدانا را تأیید میکنند. دولت روسیه، اجرای توافق آدانا را در شرایط فعلی تسهیل خواهد کرد.
۵- از ساعت ۱۲:۰۰ ظهر تاریخ ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹، پلیس نظامی روسیه و نیروهای حفاظت مرزی سوریه وارد سمت سوری، مرز ترکیه -سوریه، در خارج از منطقه عملیات چشمه صلح خواهند شد تا خروج عناصر وای پی جی و سلاحهای آنها تا عمق ۳۰ کیلومتری از مرز ترکیه با سوریه را تسهیل کنند که این مسئله باید در ۱۵۰ ساعت آینده نهایی شود. در آن زمان، گشت مشترک روسیه و ترکیه در غرب و شرق منطقه عملیات چشمه صلح تا عمق ۱۰ کیلومتری، به استثنای شهر قامشلی آغاز خواهد شد.
۶- همه عناصر وای پی جی و سلاحهای آنها از منبج و تلرفعت خارج خواهند شد.
۷- هر دو طرف تدابیر لازم را برای جلوگیری از نفوذ عناصر تروریست به کار خواهند بست.
۸- تلاشهای مشترک برای تسهیل بازگشت پناهجویان به شکلی ایمن و داوطلبانه انجام خواهد شد.
۹- یک ساز و کار مشترک نظارتی و راستیآزمایی برای نظارت بر اجرای این تفاهمنامه و هماهنگیها برای آن تشکیل خواهد شد.
۱۰- دو طرف تلاشها برای یافتن یک راهکار سیاسی ماندگار برای پایان دادن به درگیریهای سوریه در چارچوب روند آستانه را ادامه خواهند داد و از فعالیت کمیته قانون اساسی حمایت خواهند کرد.
محمد نورالدین کارشناس برجسته ترکیه در بیروت در مقاله ای در روزنامه الاخبار بر این عقیده است که رئیس جمهور ترکیه با برخی اهرم های قدرت به سوچی رفت؛ اهرم هایی که یک هفته پیش از آن در اختیار نداشت. این اهرم ها عبارتاند از:
-۱ توافق با واشنگتن درباره ایجاد منطقه حائل و ورود ارتش ترکیه به شمال سوریه بدون اعتراض آمریکا که سبب تأکید بر روابط ویژه آنکارا- واشنگتن در چهارچوب پیمان ناتو شد.
-۲ اقدام ارتش ترکیه در اشغال کردن منطقهای به طول دستکم ۱۲۰ کیلومتر بین رأس العین و تل ابیض و به عمق ۳۰ کیلومتر. این اقدام در واقع، محکم کردن جای پای ترکیه در شرق فرات است، امری که از زمان آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ ، ترکیه به دنبال آن بود.
– ۳ زمینه سازی برای توسعه منطقه اشغال خود که هدف اصلی مداخله نظامی ترکیه در شمال سوریه است تا محدوده اشغال خاک سوریه را به ۴۴۴ کیلومتر و به عمق ۳۲ کیلومتر برساند.
۴- خروج «یگانهای مدافع خلق» از تل ابیض و رأس العین.
۵- بر اساس برخی نظرسنجی های انجام شده، اردوغان جایگاه مردمی از دست رفته خود را در داخل ترکیه بازیافت.
-۶ خبری از مخالفان عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه نیست و بلکه آنها نیز این عملیات را تایید کردهاند، به ویژه «کمال غلیچدار اوغلو» که مدام خواستار گفتگوی اردوغان با دمشق بود.
در مقابل پوتین رئیس جمهور روسیه نیز که از اردوغان استقبال کرد، به برگه های قدرتی در داخل خاک سوریه دست یافت که مهمترین آنها عبارتاند از:
-۱ خروج نیروهای آمریکایی از شمال سوریه بهمثابه سود خالص برای روسیه بود؛ زیرا حضور نظامی آمریکا عامل توازن و بازدارندگی در برابر روسیه بود اما خروج آمریکا از شمال سوریه، سبب آزادی تقریبا مطلق روسیه در خاک سوریه شد و زمینه ایجاد تاثیرگذاری مختلف برای آن فراهم کرد.
۲ – خروج نیروهای آمریکایی و سپس مداخله نظامی ترکیه، «یگانهای مدافع خلق کرد » را مجبور کرد که با نظارت روسیه وارد تعامل با دمشق شوند و در نتیجه بستر استقرار نیروهای سوریه را در مناطقی تحت تسلط کردها مانند منبج، عین العرب، کوبانی، رقه، طبقه و مناطقی دیگر شرق فرات فراهم کرد و این نیروها پس از سالها برای اولین بار به منطقه مرزی ترکیه با عین العرب رسیدند؛ به این معنا که روسیه ارتباط و نفوذ خود را هرچند به صورت نسبی، بر کردها بازیافت.
۳- به این ترتیب روسیه به تنها طرفی در سوریه تبدیل شد که با همه طرف های اصلی روابط و ارتباط دارد، طرف هایی مثل ترکیه، سوریه، کردها و آمریکا.
وجود چنین برگه هایی که دو طرف در اختیار داشتند، سبب شد که اردوغان با پوتین در سوچی دیدار کند. او پیروز از آنچه بهدست آورده از این دیدار خارج شد اما همچنان به دنبال تحقق بخشیدن به اهداف خود برای تسلط کامل بر نوار مرزی در داخل سوریه از تل ابیض تا مرزهای عراق است تا این منطقه را به جرابلس تا ادلب ملحق کند اما هفته پیش دولت سوریه با اقدام خود در تسلط بر عین العرب این طرح را ناکام گذاشت و این اقدام سوریه ضربه سنگین مادی و معنوی به اهداف ترکیه وارد کرد. همچنین به اعتقاد برخی دیگر از کارشناسان روسیه یک گام دیگر ترکیه و سوریه به توافقنامه آدانا نزدیک کرد که از ماههای پیش ترکیه را به به بازگشت به این توافقنامه ترغیب می کرد و جمهوری اسلامی ایران نیز راه حل بحران را در بازگشت به این توافقنامه می دانست. ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری روسیه در بهمن ماه سال گذشته درجریان دیداررجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه از مسکو از این توافقنامه بدیلی مناسب و مطمئن بجای طرح ایجاد به اصطلاح امن یاد کرده و خواستار اجرای آن شده بود. همچنانکه در محتوای توافقنامه های آدانا نیز تصریح و تاکید شده ترکیه می تواند تامین امنیت خود را از دولت مرکزی سوریه مطالبه کند و در صورت نیاز حداکثر می تواند تا عمق ۵ کیلومتری انهم برای تعقیب مخالفان کرد داخلی ترکیه موسوم به پ.ک.ک وارد خاک سوریه شود. توافقنامه آدانا ابتدا در ۲۰ اکتبر سال ۱۹۹۸ امضاء شد که شامل ۵ ماده بود و در ان سوریه متعهد به پایان دادن به حضور پ.ک.ک در مناطق مرزی این کشور شده بود و در پی ان اوجالان را از خاک این کشور اخراج کرد. این توافقنامه بعد از ان امضاء شد که ترکیه بعد از امضای توافقنامه نظامی با رژیم صهیونیستی در سال ۱۹۹۴ به رویارویی با سوریه پرداخت و حتی دو طرف در آستانه جنگ قرار گرفتند که با وساطت برخی کشورها از جمله ایران توافقنامه “ادانا” امضاء شد. در ان مقطع هنوز نظامیان در ترکیه بر سرکار بودند. اما بعد از ان که حزب عدالت و توسعه در ترکیه سرکار امد، توافقنامه آدانا در۲۱ دسامبر سال ۲۰۱۰ بین دو طرف توسعه یافت و در قالب ۲۳ ماده توسعه روابط و همکاری ها را بین دو طرف پیش بینی کرد. اردوغان توانست طی سال های۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲ میلادی با مشورت جمعی از کارشناسان امنیتی و حقوقی توافقنامه آدانا را تقویت و به تصویب مجلس ملی ترکیه برساند. با اینحال بعد از اغاز تحولات موسوم به بهار عربی در کشورهای عربی شمال افریقا و خاورمیانه اردوغان به یکباره تعهدات خود را زیر پاگذاشت و به امید بدست گرفتن رهبری این خیزش ها در سایه جلب همکاری اخوان المسلمین و همچنین تغییر قدرت در سوریه وارد پروژه براندازی دولت قانونی در این کشور شد. پس از شکست این پروژه ترکیه جایگاه قبلی خود را در ائتلاف موسوم به گروه دوستان سوریه که در اصل همان براندازان بود بازنگری کرد و به سمت روسیه و ایران حرکت کرد و بدین ترتیب نشست های سه جانبه آستانه میان ایران، روسیه و ترکیه شکل گرفت و اگرچه اجرای تعهدات ترکیه در چارچوب توافقات آستانه بخصوص در خلع سلاح گروه های تکفیری معمولا با اهمال همراه بوده است اما امید می رود با برطرف شدن بخشی از دغدغه های امنیتی ترکیه این انتظار فراهم شده است که بعد از توافقات سوچی ترکیه همکاری بیشتری از خود نشان دهد.