چکیده
اعتبار کتاب مستدرک الوسائل، تألیف محدّث نوری، از موارد اختلافی میان امام خمینی و آخوند خراسانی است. مرحوم آخوند این کتاب را در حدّ بالائی از اعتبار دانسته، تا جائی که فقیه برای افتاء ناچار است به مستدرک مراجعه کند، در حالی که امام خمینی اساساً روایات آن را بیاعتبار و غیر مفید محسوب میکند.
در این مقاله با تکیه بر بررسی سندی روایات مستدرک، نهایتاً نظر امام خمینی مطابق با واقع ارزیابی شده است.
مقدّمه
حاجی میرزا حسین نوری طبری[۲] (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) فردی است که با سابقهای نمایان از تألیف کتب متعدّد در دفاع از ارکان معتقدات شیعه امامیه، و البتّه با رویکردی اخباری مسلک، در تاریخ علماء معاصر نامی پرآوازه دارد.
در ارزشگذاری شخصیّت فردی و تألیفات محدّث نوری، داوری داوران عالم تشیع آنچنان مختلف و گاه متضادّ است که جامعی میان آنها نمیتوان یافت؛ از سوئی شیخ آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) به بزرگانی همچون شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶-۱۳۳۹ق) و میرزا محمد تقی شیرازی (۱۲۵۶-۱۳۳۸ق) نسبت غلوّ در ستایش شخصیّت و تألیفات او میدهد:
و أما شیخنا الحجه شیخ الشریعه الأصفهانی فکان من الغالین فی المستدرک و مؤلفه و کذا شیخنا الآیه الأتقى میرزا محمد تقی الشیرازی قدس الله أسرارهم. (الذریعه،۲/۱۱۱)
استاد ما شیخ الشریعه اصفهانی، و نیز استاد ما میرزا محمد تقی شیرازی، از کسانی بودند که در < مدح > کتاب مستدرک و مؤلف آن به غلو دچار شده بودند.
و از سوی دیگر میرزا مهدی بروجردی (م۱۳۸۹ق) به نقل از سید هبه الدّین شهرستانی (۱۳۰۱-۱۳۸۶ ق) فضای جامعه علمی در دوران زندگی حاجی نوری را اینچنین توصیف مینماید:
منذ الصغر، ایام لبثی و مکثی فی مسقط رأسی «سامراء» حیث بها تمرکز العلم و الدین آنذاک تحت لواء حجه الاسلام، امام الامامیه فی عصره و نادره الرؤساء الروحانیین فی دهره، آیه الله الشیرازی السید میرزا حسن الحسینی، فکنت اراها تموج ثائره علی نزیلها المحدث الشهیر الحاج میرزاحسین النوری ـ مؤلف مستدرک وسائل الشیعه ـ ساخطه علیه بمناسبه تألیفه کتاب «فصل الخطاب»، فلا ندخل مجلساً فی الحوزه العلمیه الاّ و تسمع الضجّهوالعجّه ضد ذلک الکتاب و مؤلفه و ناشره سیلقونه بالسنه حداد. (البرهان علی عدم تحریف القرآن،۱۴۳)
از زمان کودکی، آنگاه که در شهر محل تولدم «سامرا» اقامت داشتم ـ که در آن دوران، در زیر پرچم رهبری حجت الاسلام، پیشوای شیعیان در زمان خود، آیت الله میرزا حسن شیرازی، به عنوان مرکز علم و دین محسوب میگشت ـ تمام شهر را بر علیه حاجی میرزا حسین نوری ـ مؤلف «مستدرک وسائل الشیعه» ـ در تلاطم میدیدم، که بر او به سبب تألیف کتاب «فصل الخطاب»[۳] خشم میگیرند، به نحوی که به هیچ مجلسی در حوزه علمیه وارد نمیشدیم مگر آنکه ناله و فریاد بر علیه این کتاب، و مؤلف و ناشر آن بلند بود، و با شمشیر آخته زبان به او حمله میکردند.
در زمینۀ کتب حدیثی حاجی نوری نیز اختلاف آراء بزرگان غیر قابل جمع است. در حالیکه شیخ محمدجواد بلاغی (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق) در خصوص شخصیّت میرزای نوری و اعتبار روائی کتابهای تألیف او میگوید:
انّ صاحب «فصل الخطاب»، من المحدثین المکثرین المجدین فی التتبع للشواذ (آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن،۱/۲۵)؛
صاحب «فصل الخطاب»، از محدثانی است که روایات فراوانی جمع آوری مینمایند و در جستجوی احادیث شاذه(غیر معتبر) بسیار جدیت میکنند.
و امام سیّد روح الله خمینی (۱۳۲۰-۱۴۰۹ق) او و آثار روائیش را اینچنین ارزیابی و اعتبار سنجی میکند:
صاحب «فصل الخطاب»، الذی کان کتبه لایفید علماً و لاعملاً، و انما هو ایراد روایات ضعاف اعرض عنها الاصحاب، و تنزه عنها اولوالالباب من قدماء اصحابنا کالمحمدین الثلاثه المتقدمین رحمهم الله.
هذا حال کتب روایته غالباً کالمستدرک، ولا تسأل عن سائر کتبه المشحونه بالقصص والحکایات الغریبه التی غالبها بالهزل اشبه منه بالجد، و هو ـ رحمه الله ـ شخص صالح متتبع الاّ ان اشتیاقه لجمع الضعاف والغرائب والعجائب و ما لا یقبلها العقل السلیم والرأی المستقیم اکثر من الکلام النافع(انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه، ۱/۲۴۴).
صاحب «فصل الخطاب» کسی است که کتابهایش نه فایده علمی دارد، و نه فایده عملی، بلکه تنها عبارتست از طرح احادیث ضعیف و غیر معتبری که علماء از عمل به آنها اعراض کرده، و بزرگان پیشگام و خردمند ما، مانند محمدون ثلاث[۴] رحمهم الله از نقل آنها دوری جستهاند.
وضعیت کتابهای روایاتش، مانند مستدرک چنین است، و از دیگر کتابهایش نپرس که مملو است از قصهها و حکایات غریبی که اغلب آنها به شوخی شبیهتر است تا جدی!
او ـ رحمه الله ـ شخص صالح و جستجوگری بود، لکن اشتیاقش به جمع آوری روایات غیر معتبر، و مطالب عجیب و غریب، و مسائلی که عقل سلیم و فکر درست آنرا نمیپذیرد، بیشتر از (گردآوری) سخنان نافع بود.
در عین حال به باور آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق) هیچ مجتهدی برای فتوا دادن در هیچ مسئله فقهی بینیاز از مراجعه به کتب او نیست. شیخ آقا بزرگ طهرانی در نقل نظر استادش آخوند خراسانی میگوید:
فلقد سمعت شیخنا الآیه الخراسانی صاحب الکفایه یلقی ما ذکرنا على تلامذته الحاضرین تحت منبره البالغین إلى خمس مائه أو أکثر بین مجتهد أو قریب من الاجتهاد مصرحا لهم بأن الحجه للمجتهد فی عصرنا هذا لا تتم قبل الرجوع إلى المستدرک و الاطلاع على ما فیه من الأحادیث و لقد شاهدت عمله على ذلک فی عده لیال وفقت لحضور مجلسه الخصوصی فی داره الذی کان ینعقد بعد الدرس العمومی لبعض خواص تلامیذه للبحث فی أجوبه الاستفتاءات بالرجوع إلى الکتب الحاضره فی ذلک المجلس و منها المستدرک فکان یأمرهم بقراءه ما فیه من الحدیث الذی یکون مدرکا للفرع المبحوث عنه (الذریعه الی تصانیف الشیعه،۲/۱۱۱)
از استادم آیه الله خراسانی صاحب «کفایه» شنیدم که … صریحاً می گفت در دوران ما تا زمانی که مجتهد به کتاب مستدرک مراجعه نکرده و نسبت به احادیث موجود در آن اطّلاع حاصل ننماید حجّت بر او تمام نمیشود (و یأس بعد از فحص حاصل نمیگردد).
و من در مجالس خصوصی آخوند خراسانی در منزل او، که بعد از جلسه درس عمومی ایشان برای شاگردان خاصّ تشکیل میشد و به پاسخ استفتائات مقلّدان میپرداختند، بارها مشاهده میکردم که ایشان به آنان دستور میداد که به مستدرک مراجعه کرده و روایات متناسب با مسئله را از آن کتاب برای جمع بخوانند.
خود حاجی میرزا حسین نوری طبری کتاب مستدرک الوسائل را اینچنین معرّفی مینماید:
إِنَّ الْعَالِمَ الْکَامِلَ الْمُتَبَحِّرَ الْخَبِیرَ الْمُحَدِّثَ النَّاقِدَ الْبَصِیرَ نَاشِرَ الْآثَارِ وَ جَامِعَ شَمْلِ الْأَخْبَارِ الشَّیْخَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ الْحُرَّ الْعَامِلِیَّ قَدَّسَ اللَّهُ تَعَالَى رُوحَهُ الزَّکِیَّهَ قَدْ جَمَعَ فِی کِتَابِ الْوَسَائِلِ مِنْ فُنُونِ الْأَحَادِیثِ الْفَرْعِیَّهِ الْمُتَفَرِّقَهِ فِی کُتُبِ سَلَفِنَا الصَّالِحِینَ وَ الْعِصَابَهِ الْمُهْتَدِینَ ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَقَرُّ بِهِ الْأَعْیُنُ فَصَارَ بِحَمْدِ اللَّهِ تَعَالَى مَرْجِعاً لِلشِّیعَهِ وَ مَجْمَعاً لِمَعَالِمِ الشَّرِیعَهِ لَا یَطْمَعُ فِی إِدْرَاکِ فَضْلِهِ طَامِعٌ وَ لَا یُغْنِی الْعَالِمَ الْمُسْتَنْبِطَ عَنْهُ جَامِعٌ وَ لَکِنَّا فِی طُولِ مَا تَصَفَّحْنَا کُتُبَ أَصْحَابِنَا الْأَبْرَارِ قَدْ عَثَرْنَا عَلَى جُمْلَهٍ وَافِرَهٍ مِنَ الْأَخْبَارِ لَمْ یَحْوِهَا کِتَابُ الْوَسَائِلِ وَ لَمْ تَکُنْ مُجْتَمِعَهً فِی مُؤَلَّفَاتِ الْأَوَاخِرِ وَ الْأَوَائِلِ وَ هِیَ عَلَى أَصْنَافٍ. مِنْهَا مَا وَجَدْنَاهُ فِی کُتُبٍ قَدِیمَهٍ لَمْ تَصِلْ إِلَیْهِ وَ لَمْ یَعْثُرْ عَلَیْهَا وَ مِنْهَا مَا یُوجَدُ فِی کُتُبٍ لَمْ یَعْرِفْ هُوَ مُؤَلِّفِیهَا فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَ نَحْنُ سَنُشِیرُ بِعَوْنِ اللَّهِ تَعَالَى فِی بَعْضِ فَوَائِدِ الْخَاتِمَهِ إِلَى أَسَامِی هَذِهِ الْکُتُبِ وَ مُؤَلِّفِیهَا وَ مَا یُمْکِنُ أَنْ یُجْعَلَ سَبَباً لِلِاعْتِمَادِ عَلَیْهَا وَ الرُّجُوعِ إِلَیْهَا وَ التَّمَسُّکِ بِهَا. وَ مِنْهَا مَا وَجَدْنَاهُ فِی مَطَاوِی الْکُتُبِ الَّتِی کَانَتْ عِنْدَهُ وَ قَدْ أَهْمَلَهُ إِمَّا لِلْغَفْلَهِ عَنْهُ أَوْ لِعَدَمِ الِاطِّلَاعِ عَلَیْهِ. وَ حَیْثُ وَفَّقَنِی اللَّهُ تَعَالَى لِلْعُثُورِ عَلَیْهَا رَأَیْتُ جَمْعَهَا وَ تَرْتِیبَهَا وَ إِلْحَاقَهَا بِکِتَابِ الْوَسَائِلِ مِنْ أَجَلِّ الْقُرُبَاتِ وَ أَفْضَلِ الطَّاعَاتِ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَوَائِدِ الْجَمَّهِ الْجَلِیلَهِ وَ الْمَنَافِعِ الْعَامَّهِ الْعَظِیمَه (المستدرک،۱/۶۰-۶۱)
عالم کامل[۵] …. شیخ حرّ عاملی روایات مختلفی را از کتب پیشینیان صالح ما جمع آوری نموده، که مرجعی برای دانشمندان واقع شده است… لکن در ضمن تتبّعات و جستجوهائی که داشتهایم به گروه فراوانی از احادیث برخوردهایم که در کتاب شیخ حرّ عاملی ذکر نشده، که پارهای از آنها نه در کتب متقدّمان آورده شده و نه در کتب متأخّران.
این احادیث بر چند دسته قابل تقسیم هستند:
- دستهای که در کتب قدیمی بوده و به دست شیخ حرّ عاملی نرسیده بوده
- دستهای که در کتابهائی وجود داشته که شیخ حرّ عاملی به نام نویسنده آنها دست نیافته، و لذا آنها را ذکر نکرده (ما به نام نویسنده آنها دست و یا طریقی برای اعتماد به آنها یافتهایم)
- دستهای که مورد اهمال شیخ حرّ عاملی قرار گرفته، که یا بر اثر غفلت بوده است، و یا بر اثر دست نیافتن مؤلّف
و از آنجا که من به این روایات دست یافتم، جمعآوری و انضمام آنها به کتاب شیخ حرّ عاملی را از مهمترین عوامل نزدیکی به بارگاه الهی یافتم.
میبینیم که مرحوم محدّث نوری، ادّعا دارد توانسته است مستدرکی بر وسائل الشیعه فراهم نموده، جبران مافات را در خصوص این کتاب بنماید.
حال برای داوری در مورد میزان اعتبار روایات مستدرک الوسائل، و اظهار موافقت با آخوند خراسانی یا امام خمینی در این خصوص، و نیز برای داوری در خصوص صحّت ادّعای حاجی نوری، ابتدا به اعتبار سنجی نسبت به این ادّعا، با توجّه به شیوۀ مقبول صاحب کتاب «وسائل الشیعه» پرداخته، و بررسی میکنیم که آیا میتوان روایات کتاب مستدرک را مقبول صاحب وسائل دانست؟ و سپس به ارزیابی سندی روایات اوّلین و آخرین باب از ابواب کتاب مستدرک، و باب میانی این کتاب[۶]، و نیز روایات پراکندهای با گزینش تصادفی از گوشه و کنار این کتاب میپردازیم.
بررسی صحّت ادّعای حاجی نوری
برای ارزیابی اینکه آیا کتاب مستدرک الوسائل را میتوان «مستدرک» (=جبران کننده) وسائل الشیعه محسوب نمود یا نه؟ باید به این نکته پرداخت که آیا روایات این کتاب، مقبول صاحب وسائل بوده و به هر دلیل از قلم افتاده بوده است، تا آنچه صاحب مستدرک جمعآوری نموده را بتوان جبران کننده نواقص وسائل الشیعه دانست؟ یا نه، بلکه عدم نقل این روایات در وسائل از باب عدم قبول آنها بوده، و در حقیقت از قلم صاحب وسائل نیفتاده بوده تا صاحب مستدرک بخواهد جبران مافات نماید.
شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل الشیعه در ابتدای فصل اوّل از مقدّمه کتاب آورده است که:
… استنهض عزماتی و هممی إلی تألیف کتابٍ … یشتمل علی أحادیث المسائل الشرعیّه … المرویّه فی الکتب المعتمده الصحیحه التی نصّ علی صحّتها علماؤنا … (وسائل الشیعه، ص۲)
عزم و همّت من استوار شد تا کتابی را گردآوری کنم که … دربردارندۀ روایات مسائل شرعیّۀ فقهیّهای باشد که … در کتابهای مورد اعتماد علماء شیعه آمده است. کتابهائی که علماء شیعه بر صحّت آنها تصریح کرده باشند.
و نیز در انتهای فصل دوّم مقدّمه، بعد از نام بردن از مصادر کتاب وسائل الشیعه میگوید:
و یوجد الآن من کتب الحدیث غیر ذلک، لکن بعضها لم یصل إلینا منه نسخه صحیحه … و بعضها لم یثبت عندی کونه معتمداً، و بعضها ثبت ضعفه و ضعف مؤلّفه.
فلذلک إقتصرت علی الکتب المذکوره و نقلت منها ما یتضمّن شیئاً من الأحکام الشّرعیّه المرویّه، و ترکت منها ما سوی ذلک. (الوسائل،ص۶)
بجز این مصادر، کتابهای روائی دیگری نیز در دست است که پارهای از آنها فاقد نسخهای صحیح است … و مورد اعتماد علماء بودن پارهای دیگر را احراز نکردهام، و ضعف کتاب یا مؤلّف گروه سوّم را نیز احراز نمودهام.
به همین جهت، به همین کتابهای مورد اعتماد بسنده کرده و روایاتی که دربردارندۀ احادیث فقهیّه بود را از آنها نقل نمودم، و نقل از سایر کتب روایتی را را ترک کرده و حدیثی را از آنها برنگرفتم.
با توجّه به تصریح اینچنینی صاحب وسائل الشیعه، به سختی بتوان باور کرد که این حجم فراوان از روایات (بیش از ۲۳٫۰۰۰ روایت) که در مستدرک الوسائل گرد آمده است، تمامی از مواردی باشد که مطابق شیوۀ مقبول حرّ عاملی بوده ولی به دست او نرسیده بوده است.
اینک، پس از آن که ادّعاء حاجی نوری در خصوص «مستدرک» بودن این کتاب بر کتاب وسائل الشیعه، با توجه به روش عملی صاحب وسائل الشیعه مورد مناقشه قرار گرفت و مخدوش دانسته شد، به بررسی سندی روایاتی از این کتاب میپردازیم. همچنان که گفتیم روایات مورد بررسی در این مقام، روایات اوّلین و آخرین باب از ابواب کتاب مستدرک، و باب میانی این کتاب، و نیز روایات پراکندهای با گزینش تصادفی از گوشه و کنار این کتاب میباشد:
۱- بررسی سندی روایات اوّلین باب از کتاب مستدرک الوسائل
بَابُ وُجُوبِ الْعِبَادَاتِ الْخَمْسِ الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،۱/۶۹-۷۶):
۱- ۱ الصَّدُوقُ فِی الْخِصَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۶۹)
این روایت صحیح السند است.
این روایت، که از کتاب خصال شیخ صدوق نقل شده است(الخصال،۲/۴۳۲) اگرچه دارای سندی متّصل و صحیح میباشد، لکن همین روایت با همین سند در کتاب وسائل نقل شده(حرّ عاملی،۱/۲۹)، تنها با این تفاوت که شیخ حرّ عاملی آن را از کتاب ثواب الاعمال صدوق روایت کرده است( ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،ص۱۴)، و به هیچوجه روایت جدیدی به عنوان جبران نواقص وسائل الشّیعه (مستدرک وسائل) تلقّی نمیگردد.
۲-۲، وَ رَوَاهُ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ عَنْ صُهَیْبِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع: مِثْلَهُ(المستدرک،۱/۶۹)
سند این روایت ضعیف ارزیابی میشود.
این روایت را نیز حاجی نوری از خصال صدوق نقل کرده(الخصال،۲/۴۳۲و۴۳۳)، و با تعبیر «مثله» حکم به اینهمانی آن با روایت سابق نموده است.روایت در اصل کتاب منبع اینچنین است:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَدَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا صُهَیْبُ بْنُ عَبَّادٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ:
زیرا اگرچه در کتب رجال توصیفی در مورد «محمد بن ابراهیم بن اسحاق الطالقانی» وجود ندارد، امّا فراوانی روایت بزرگانی از مشایخ، همچون صدوق و پدرش از او در مواضع متعدّدی از علل الشّرایع، معانی الاخبار، خصال، و… دلالت بر وثاقت این راوی دارد؛ لکن «حسن بن علی بن زکریا العدوی» را هم ابن غضائری با تعبیر «ضعیف جدّاً»(ابنالغضائری،۵۴) توصیف میکند، و هم ابن داود(ابن داود،۴۴۱) و هم علامه(الحلّی،۲۱۵)؛ همچنین «صهیب بن عبّاد» در کتب رجالی کاملاً مجهول است؛ و پدرش «عبّاد بن صهیب التمیمی» را نیز هرچند نجاشی ثقه میخواند(النجاشی،۲۹۳) لکن در کلام کشی(الکشی،۳۹۰) و برقی(البرقی، ۲۴) عامی دانسته شده و علامه نیز او را بتری میداند(الحلّی،۲۴۳).
۳- ۳ وَ فِی الْأَمَالِی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَاتَانَهَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۷۰)
سند این روایت، که در کتاب شیخ صدوق با مختصر تفاوتی آمده است(الامالی،۲۵۶) ضعیف میباشد.
مشکل اصلی این سند «عمّار بن موسی ساباطی» نیست، زیرا اگرچه شیخ طوسی او را فطحی مذهب دانسته است(الفهرست،۳۳۵) و کشی نیز این نسبت را تأیید میکند(رجال،۳۴۵)، لکن نه تنها نجاشی وثاقت او را گزارش کرده (رجال،۲۹۰) بلکه کشی از مدح ویژه امام کاظمعلیهالسلام نسبت به او خبر میدهد(رجال، ۴۰۶؛ ۵۰۴) و این مدح در نظر علامه نیز بیش از فطحی بودن او جلوهگر میشود(الخلاصه، ۲۴۳)؛ دیگر راویان موجود در سند این روایت نیز از هر اشکالی مبرّا هستند، بجز «حسن بن ابراهیم بن ناتانه» که مشکل اصلی این سند میباشد. نام اصلی این راوی حسین است، که در تمامی کتب روائی به عنوان «حسین بن ابراهیم بن ناتانه» آمده، و از او در هیچیک از کتب رجالی نامی و نشانی در میان نیست، و طبعاً مجهول بودن او موجب ضعف روایت میگردد.
۴- ۴ وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ، وَ الْخِصَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ… (المستدرک،۱/۷۰)
این روایت صحیح السنداست.
این روایت را صدوق در دو کتابش آورده است، و با همین سند(الخصال،۲/۴۱۱؛ معانیالاخبار،۳۸۱)؛ و سند آن نیز صحیح است، مگر آنکه کسی در وثاقت «ابراهیم بن هاشم» تردیدی کند، و روایت را حسنه بداند. لکن به هر حال روایتی معتبر میباشد.
۵- ۵ کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، بِرِوَایَهِ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍع أَنَّهُ قَالَ: (المستدرک،۱/۷۰-۷۱)
این روایت ضعیف و بیاعتبار است.
زیرا اگرچه از بیان کشی(رجال،۱۰۴) و علامه(الخلاصه،۸۳) در معرّفی «سلیم بن قیس هلالی» گونهای از مدح قابل استفاده است، لکن ابن غضائری علاوه بر اینکه خود او را ناشناخته در میان اصحاب امامیّه میداند، کتاب او را صریحاً جعلی میخواند(رجال،۱/۶۴). به این ترتیب هم کتاب سلیم بن قیس هلالی دارای سند معتبر نمیباشد[۷]، و هم «أبان بن ابیعیاش» فردی است که تمامی رجالیان او را ضعیف، و روایت او را غیر قابل قبول شمردهاند.(رجال الطوسی،۱۲۶؛ ابنالغضائری،۱/۳۶؛ الخلاصه للحلّی،۲۰۷)
۶- ۶ الْعَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع … (المستدرک،۱/۷۱)
این روایت ضعیف است.
زیرا روایت از تفسیر عیاشی (۲/۱۱۷) اخذ شده، و همانند تمامی روایات این تفسیر مرسله میباشد؛ و از شرط لازم برای اعتبار حدیث، که همانا اتصال سند میان محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش السّلمی السّمرقندی (عیاشی) و هشام بن عجلان باشد بیبهره است.
۷- ۷، وَ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۷۱)
این روایت ضعیف است.
زیرا مشابه روایت قبلی، این نیز برگرفته از تفسیر عیاشی، مرسله بوده و نام راویان واسطه میان عیاشی و زراره نامعلوم است، و فاقد شرط لازم اعتبار (اتصال سند) میباشد.
۸- ۸ الشَّیْخُ شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ الْقُمِّیُّ فِی کِتَابِ الرَّوْضَهِ، وَ کِتَابِ الْفَضَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَى أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: (المستدرک،۱/۷۱)
این روایت ضعیف است.
زیرا این روایت را که شیخ شاذان بن جبرئیل قمی(م۵۸۸) در دو کتابش نقل کرده است (الروضه فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابیطالبعلیهالسّلام،ص۲۰۲) و (الفضائل،ص۱۶۴)، سندی از خود تا ابی سعید خدری ارائه نداده است، و در هیچ کتاب دیگری نیز سندی برای آن نیافتیم. لذا سند به هیچروی شرط لازم اعتبار (اتصال سند) را واجد نیست.
۹- ۹ أَبُو عَمْرٍو الْکَشِّیُّ فِی رِجَالِهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۷۱-۷۲)
این روایت صحیح السّند میباشد.
زیرا روایت از کتاب رجال کشی اخذ شده است (اختیار معرفه الرّجال،النص،۴۱۸) و دارای سند متّصل و صحیح میباشد.
۱۰- ۱۰ الْقُطْبُالرَّاوَنْدِیُّ فِی دَعَوَاتِهِ، عَنْ أَبِیالْجَارُودِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیجَعْفَرٍ ع … (المستدرک،۱/۷۲)
این روایت ضعیف است.
زیرا در کتاب سعد بن عبدالله بن هبه الله الراوندی (م۵۷۳) آمده است (دعوات الراوندی، سلوه الحزین،۱۳۵) بدون اینکه سند روایت مابین قطب راوندی و ابوالجارود ذکر شده باشد. بنابراین روایت مرسله است و ضعیف ارزشگذاری میگردد.
۱۱- ۱۱ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی أَمَالِیهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۷۳)
این روایت صحیح السّند است.
صاحب مستدرک آن را از کتاب شیخ مفید نقل نموده (الأمالی،۳۵۳)، که سند متّصل و صحیحی دارد، لکن همین روایت را حرّ عاملی نیز به طور کامل نقل نموده (وسائل الشیعه،۱/۲۵) تنها با این تفاوت که آن را با وساطت امالی شیخ طوسی (الأمالی،۱۲۴) از امالی شیخ مفید گرفته است. به این ترتیب نقل این روایت توسّط حاجی نوری نیز مستدرکی بر کتاب وسائل الشیعه محسوب نمیگردد.
۱۲- ۱۲ الْحَسَنُ بْنُ الشَّیْخِ الطُّوسِیِّ ره فِی أَمَالِیهِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ الْمَرَاغِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَعِیشَ عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ أَبِی حَیَّهَ أَبِی جَنَابٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی الْعَالِیَهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا أُمَامَهَ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: … (المستدرک،۱/۷۳)
این روایت از حیث سند، ضعیف ارزیابی میگردد.
زیرا نام هیچیک از راویانی که در سلسله سند، بعد از شیخ مفید قرار گرفتهاند در کتب رجالی آورده نشده و ذکری از آنان به میان نیامده است.
لازم به اشاره است که روایت مورد بحث را صاحب مستدرک از کتاب أمالی شیخ طوسی (الأمالی،۱۰) نقل نموده است، که او نیز آن را از أمالی شیخ مفید (الأمالی،۲۲۷) برگرفته است. ناگفته پیداست که در این عبارت ایراداتی وجود دارد، که یا از بیدقّتی مؤلّف سرچشمه میگیرد، و یا به حروفچینی ناشر مربوط میگردد؛ چه که صاحب کتاب منبع، شیخ طوسی است نه پسر او، و بایستی ابتدای روایت به صورت «محمد بن الحسن الشیخ الطوسی» میآمد، نه «الحسن بن الشیخ الطوسی»؛ و نیز شیخ طوسی در کتاب خود این روایت را بدون واسطه از استادش شیخ مفید نقل نموده است، نه با واسطۀ پدرش، لذا تعبیر به «عن ابیه عن المفید» اشتباه میباشد.
۱۳- ۱۳ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ، رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَسِیرُ فِی بَعْضِ سَیْرِهِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ … (المستدرک،۱/۷۳-۷۴)
این روایت ضعیف است.
زیرا مرسلهای است که احمدبنمحمدبنخالدبرقی (م۲۷۴) بدون ذکر واسطه از امام صادقعلیهالسلام نقل مینماید.
لازم به ذکر است این روایت، که صاحب مستدرک الوسائل آن را به کتاب المحاسن برقی نسبت میدهد، در آن کتاب وجود ندارد؛ بلکه منبع اصلی آن کتاب قطب راوندی (م۵۷۳) است (الخرائج و الجرائح،۱/۸۸) که او نیز آن را بدون ذکر سند و با ارسال از اباعبدالله نقل مینماید، و هم محمد باقر مجلسی (م۱۱۱۰) و هم عبدالعلی بن جمعه حویزی (م۱۱۱۲) آن را از قطب راوندی برگرفتهاند (بحار الانوار،۲۲/۷۵ و ۶۵/۲۸۲- نورالثقلین،۱/۷۴۰)
۱۴- ۱۴ الْجَعْفَرِیَّاتُ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدٌ حَدَّثَنِی مُوسَى قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ: (المستدرک،۱/۷۴)
این روایت ضعیف است.
زیرا سلسله سند آن، که همان سلسله سند کتاب «الجعفریّات» یا «الأشعثیّات» است (الجعفریّات،۲) تماماً افرادی ناشناخته و مجهول از حیث رجالی میباشند.
۱۵- ۱۵ عِمَادُ الدِّینِ الطَّبَرِیُّ فِی بِشَارَهِ الْمُصْطَفَى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ ع عَنْ عَلِیٍّ أَوِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ: (المستدرک،۱/۷۴-۷۵)
این روایت ضعیف است.
صاحب مستدرک روایت مورد بحث را از کتاب عمادالدّین طبری (م۵۵۳) برگرفته است (بشاره المصطفی لشیعه المرتضی،۲/۱۰۸) که در فرض صحّت سند کتاب، و وثاقت مؤلّف آن، لکن سند روایت آکنده است از اسامی که یا مجهولند و نامی از آنها در کتب رجال برده نشده است (محمد بن احمد بن محمد بن عامر، محمد بن الحسین الأشنانی، حسین بن زید) و یا مهمل، که نام آنها هست لکن هیچ شرح حالی از آنها وجود ندارد(محمد بن جعفر التمیمی)! تنها عبّاد بن یعقوب است که چنانچه همان عبّاد بن یعقوب الرّواجنی العصفری باشد، هم نام و هم شرحی از حالش در کتب رجالی آمده است لکن به عنوان فردی عامی مذهب (فهرست الطوسی،۳۴۳)
۱۶- ۱۶ الْقُطْبُالرَّاوَنْدِیُّ فِی لُبِّاللُّبَابِ، عَنِالنَّبِیِّص: أَنَّهُ قَالَ فِی حَجَّهِالْوَدَاعِ… (المستدرک، ۱/۷۵)
این روایت نیز ضعیف است.
زیرا به روشنی سندی مرسل دارد. لازم به ذکر است که این روایت را سعید بن هبه الله قطب راوندی در کتاب معروف خود «فقه القرآن» آورده است (فقه القرآن،۱/۲۵۸) نه در کتاب «لبّ اللّباب»، و چنین بیدقّتی از حاجی نوری با آنهمه اشتغالات تألیفی البتّه معفوّ میباشد.
۱۷- ۱۷ السَّیِّدُ عَلِیُّ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ الطُّرَفِ، بِإِسْنَادِهِ إِلَى عِیسَى بْنِ الْمُسْتَفَادِ مِمَّا رَوَاهُ فِی کِتَابِ الْوَصِیَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ: … (المستدرک،۱/۷۵-۷۶)
سند این روایت ضعیف است.
زیرا روایت فوق را سید علی بن موسی ابن طاووس (م۶۶۴) در کتاب خود آورده است (طرف من الأنباء و المناقب،۱۲۵) به نقل از کتاب الوصیّه عیسی بن مستفاد؛ در حالیکه رجالیّون علاوه بر تضعیف خود عیسی بن مستفاد، کتاب الوصیّه او را نیز بیاعتبار دانستهاند (ابنالغضائری،۸۱).
جمعبندی
به این ترتیب دیدیم که از ۱۷ روایتی که در باب اوّل از کتاب مستدرک آورده شده است، ۱۵ روایت دارای سند قابل قبولی نیستند، و تنها ۲ روایت قابل اعتبار ذکر گشته، که تنها یکی از این دو روایت در وسائل الشّیعه آورده نشده و به عنوان مستدرکی بر آن کتاب قابل پذیرش میباشد. و چنانچه بخواهیم نتیجه بررسی تاکنون را به صورت آماری بیان کنیم، درصد روایات صحیح السند عبارت خواهد بود از ۱۱٫۷۶% ؛ و تنها ۵٫۸۸% از روایات، مستدرک وسائل الشیعه تلقّی خواهند شد!
۲- بررسی سندی روایات باب میانی از کتاب مستدرک الوسائل
بَابُ وُجُوبِ کَوْنِ الْهَدْیِ کَامِلَ الْخِلْقَهِ فَلَا یُجْزِئُ النَّاقِصُ فِی الْوَاجِبِ وَ یُجْزِئُ فِی غَیْرِهِ(مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،۱۰/۹۶-۹۷):
۱۱۵۵۹- ۱ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص … (المستدرک،۱۰/۹۶)
۱۱۵۶۰- ۲، وَ عَنْهُ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص …(المستدرک،۱۰/۹۶)
۱۱۵۶۱- ۳، وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْعَرْجَاءِ فَقَالَ … (المستدرک،۱۰/۹۶)
۱۱۵۶۲- ۴، وَ عَنْهُ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ … (المستدرک،۱۰/۹۶)
۱۱۵۶۳- ۵، وَ عَنْ عَلِیٍّ ع … (المستدرک،۱۰/۹۶)
۱۱۵۶۴- ۶، وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع … (المستدرک،۱۰/۹۷)
این شش روایت تماماً ضعیف است.
زیرا به روشنی مرسله است و صاحب دعائم الاسلام، نعمان بن محمد مغرب ابن حیون (م۳۶۳) آنها را بدون ذکر سند به امیرالمؤمنین و امام صادقعلیهماالسلام نسبت داده است (دعائم الاسلام، ۱/۳۲۶-۳۲۷).
۱۱۵۶۵- ۷، وَ عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ نَهَى عَنِ الْأُضْحِیَّهِ … (المستدرک،۱۰/۹۷)
این روایت نیز ضعیف است.
به همان دلیلی که شش روایت سابق الذکر را بیاعتبار دانستیم، این روایت نیز که مأخوذ از کتاب دعائم است خالی از اعتبار میباشد (دعائم الاسلام،۲/۱۸۴).
۱۱۵۶۶- ۸ الْجَعْفَرِیَّاتُ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدٌ حَدَّثَنِی مُوسَى قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ ع (المستدرک،۱۰/۹۷)
این روایت نیز ضعیف است.
به همان دلیلی که سابقاً در بررسی روایات کتاب الجعفریّات (الاشعثیّات) گفتیم، این روایت نیز که برگرفته از همان کتاب است (الجعفریّات،۷۲) به همان دلیل بیاعتبار خواهد بود.
۱۱۵۶۷- ۹ الشَّیْخُ الطُّوسِیُّ فِی الْمِصْبَاحِ، عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَهِ یَوْمِ الْأَضْحَى … (المستدرک،۱۰/۹۷)
این روایت ضعیف است.
روایت فوقالذکر، بخشی از حدیثی طولانی در نقل خطبه حضرت امیرعلیهالسلام در نماز عید قربان است که شیخ طوسی (م۴۶۰) آن را به تمامی در کتاب خود با همین سند آورده است (مصباحالمتهجّد،۲/۶۶۲-۶۶۵). مشکل سند این روایت همانا «عبدالرحمن بن جندب» است که مهمل بوده، و در تنها کتاب رجالی که نام او برده شده (رجال الطوسی،۷۵) هیچ توصیفی برای او ذکر نشده است.
جمعبندی
دیده شد که در باب میانی کتاب مستدرک الوسائل، که مشتمل بر ۹ حدیث میباشد، تمامی احادیث آن از حیث سند ضعیف بوده و غیر قابل قبول ارزیابی میگردند. به عبارت دیگر ۱۰۰% روایات این باب بیاعتبار خواهند بود.
انضمام بررسی سندی روایات باب میانی کتاب مستدرک، به اوّلین باب از این کتاب، از میزان مقبولیّت روایات آن به نحو روشنی میکاهد؛ به گونهای که در مجموع روایات این دو باب، که بالغ بر ۲۶ روایت میشود، تنها ۲ روایت با سند صحیح وجود دارد، که فقط یکی از آنها در وسائل الشیعه ذکر نشده است. به این ترتیب و با احتساب آماری، تنها ۷٫۶۹% از روایات مستدرک سندی صحیح داشته، و فقط ۳٫۸۵% از روایات این کتاب ارزش مستدرک بودن برای وسائل الشیعه را خواهند داشت.
۳- بررسی سندی روایات آخرین باب از کتاب مستدرک الوسائل
بَابُ نَوَادِرِ مَا یَتَعَلَّقُ بِأَبْوَابِ الْعَاقِلَهِ وَ غَیْرِهَا (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،۱۸/۴۱۹-۴۲۰):
۲۳۱۲۶- ۱ الشَّیْخُ أَبُو الْفُتُوحِ الرَّازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ قَبِیصَهَ بْنِ مُخَارِقٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص فِی دِیَهٍ لَزِمَتْنَا فَقَالَ … (المستدرک،۱۸/۴۱۹)
این روایت ضعیف السند است.
زیرا حسین بن علی ابوالفتوح رازی (م قرن ششم) آن را در کتاب تفسیر خود بدون ذکر سند به قبیصه صحابی رسول الله نسبت داده است (روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن،۴/۹۱)
۲۳۱۲۷- ۲ وَ فِیهِ، مُرْسَلًا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ … (المستدرک،۱۸/۴۱۹)
این روایت نیز ضعیف است.
زیرا به روشنی خود صاحب مستدرک بر مرسله بودن این روایت در کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی (روض الجنان،۱۰/۴۷) اذعان میکند.
۲۳۱۲۸- ۳ عَوَالِی اللآَّلِی، رَوَى سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ أَنَّ امْرَأَتَیْنِ مِنْ هُذَیْلٍ اقْتَتَلَتَا فَقَتَلَتْ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَ لِکُلٍّ زَوْجٌ وَ وَلَدٌ فَبَرَّأَ رَسُولُ اللَّهِ ص الزَّوْجَ وَ الْوَلَدَ وَ جَعَلَ الدِّیَهَ عَلَى الْعَاقِلَهِ(المستدرک،۱۸/۴۱۹)
این روایت نیز ضعیف است.
زیرا در کتاب منبع نیز سعید بن المسیّب بدون ذکر خبری از معصوم یا غیر معصوم، این داستان را گزارش کرده، و این قضاوت را به رسول الله نسبت میدهد (عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه،۳/۶۶۶) که در حقیقت اساساً روایت از معصوم تلقّی نمیشود. به این نکته، ضعف اصل کتاب منبع، و ارسال از ابن ابی جمهور(م۹۰۱) تا سعید بن المسیّب نیز افزوده میشود.
۲۳۱۲۹- ۴، وَ رَوَى أَبُو هُرَیْرَهَ قَالَ اقْتَتَلَتِ امْرَأَتَانِ مِنْ هُذَیْلٍ فَرَمَتْ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى بِحَجَرٍ فَقَتَلَتْهَا فَاخْتَصَمُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَضَى فِی دِیَهِ … (المستدرک،۱۸/۴۱۹-۴۲۰)
این روایت نیز ضعیف است.
وجه ضعف این روایت نیز علاوه بر ضعف اصل کتاب منبع، همانا ارسال و عدم ارائه سندی است که خبر ابوهریره تا ابن ابی جمهور را مستند سازد (عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه،۳/۶۴۸). و بر این همه باید ضعیف و جعّال بودن شخص ابوهریره را نیز افزود.
جمعبندی
دیدیم که ۴ روایتی که در آخرین باب از کتاب مستدرک الوسائل آورده شده است، تماماً غیر معتبر میباشند و روایات این باب ۱۰۰% بیاعتبارند.
حاصل جمع ارزیابی روایات موجود در این سه باب، که ۳۰ حدیث را تشکیل میدهند، درصد روایات معتبر کتاب را به رقم ۶٫۶۶% کاهش میدهد. همچنانکه میزان استدراک این کتاب نسبت به وسائل الشیعه را نیز به رقم ۳٫۳۳% پائین میآورد.
مجموع روایات بررسی شده ۱۳/۰% از مجموعه روایات کتاب مستدرک الوسائل میباشند. و در انتهای این بخش، برای تکمیل تحلیل کتاب، این عملیّات را تا رسیدن به عدد ۰٫۱۵% ادامه داده، ۵ روایت دیگر را نیز به طور تصادفی[۸] از لابلای روایات مستدرک انتخاب کرده و مورد بررسی قرار میدهیم:
۳- بررسی سندی روایات پراکندهای از کتاب مستدرک الوسائل
۲۴۰۰- ۲۳ جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع … (المستدرک،۲/۴۳۸)
این روایت ضعیف است.
زیرا در منبع اصلی نیز به صورت مرسل از پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله نقل شده است.(شعیری، جامع الاخبار،۱۱۳) اشتباه حاجی نوری را در انتساب این روایت به امیرالمؤمنینعلیهالسّلام صاحب بحارالانوار نیز در هر دو موضعی که آن را نقل نموده مرتکب شده است (بحارالانوار،۶۴/۲۳۵، و ۷۸/۱۹۸). با توجّه به معاصرت نوری و مجلسی، ظاهراً اشتباه یکی منشاء اشتباه فرد دوّم شده است، حال کدام مبداء این خلط بوده نامعلوم است.
۶۳۰۱- ۳ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: … (المستدرک،۶/۱۲)
این روایت نیز ضعیف است.
دلیل این ضعف سندی نیز مشابه همان دلائلی است که سابقاً در خصوص روایات مرسلی که از دعائم الاسلام نقل گردیده بود گفته شد. چرا که این روایت نیز در منبع اصلی به همان صورت بیسند به امیرالمؤمنینعلیهالسلام نسبت داده شده است (دعائم الاسلام،۱/۱۸۱)
۱۲۳۶۹- ۶، وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ التَّیْمُلِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ وَ مُحَمَّدٌ ابْنَا عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ: … (المستدرک،۱۱/۳۶)
این روایت ضعیف است.
این حدیث، ششمین روایت از مجموعه روایاتی است که محدث نوری در باب حکم الخروج بالسیف قبل قیام القائم همه آنها را از کتاب الغیبه ابنابیزینب، محمد بن ابراهیم نعمانی (م۳۶۰ق) برگرفته است (الغیبه للنعمانی، النص،۱۹۵). در سند روایت، علی بن الحسن التیملی (التیمی) واقع شده است، که کاملاً مجهول بوده و در هیچیک از کتب رجالی از او نامی به میان نیامده است. و نیز هم حسن بن علی بن یوسف، و هم برادرش محمد، و هم پدرشان علی بن یوسف، مجهول بوده و نام و نشانی از آنها در کتب رجالی یافت نمیشود.
۱۶۳۰۳- ۲ الصَّدُوقُ فِی الْمُقْنِعِ،: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَهٍ أَعْتَقَتْ ثُلُثَ جَارِیَتِهَا عِنْدَ مَوْتِهَا أعَلَى أَهْلِهَا أَنْ یُکَاتِبُوهَا إِنْ شَاءُوا أَوْ أَبَوْا قَالَ … (المستدرک،۱۴/۱۳۵)
این روایت موثق است.
زیرا اگرچه این روایتی است که محدث نوری به صورت مرسله از المقنع نقل میکند (صدوق، المقنع، ۴۶۵) و در خود مقنع نیز با ارسال نقل گردیده است، و طبعاً بایستی آن را ضعیف ارزیابی نمود؛ لکن همین روایت با تفاوتی بسیار ناچیز، با سند متصل در کتاب التهذیب نیز آمده (طوسی، تهذیب الاحکام،۹/۲۲۵) که سند آن به صورت زیر است:
۸۸۲- ۳۲- عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَه …[۹]
و ضمیر ابتدای سند نیز با مراجعه به روایت سابق بر آن معلوم میگردد، که همانا «عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّال» میباشد، و تنها مشکل این سند نیز همین فرد است، که فطحی میباشد؛ لکن از افرادی است که در عین فساد مذهب به عنوان راوی ثقه شناخته شدهاند. به این ترتیب نتیجه بررسی سندی این روایت آن است که آن را موثقه بدانیم.
نکته جالب آنکه همین روایت، با سند متصل و بدون ایراد ارسال در سند، در کتاب وسائل نیز آمده است (وسائل الشیعه،۱۹/۴۰۷)؛ و طبعاً دیگر نمیتوان این روایت را به عنوان جبران و مستدرکی بر روایات جامانده از کتاب وسائل محسوب کرد.
۲۱۰۱۴- ۲ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ النُعْمَانِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عُقْدَهَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ الْجُعْفِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع أَنَّهُ قَالَ: … (المستدرک،۱۷/۱۵۱-۱۵۲)
این روایت ضعیف است.
زیرا از میان راویان موجود در سند این روایت، احمد بن یوسف بن یعقوب جعفی از حیث رجالی مجهول محسوب میگردد؛ و حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی، و پدرش علی بن ابی حمزه بطائنی، هر دو از واقفه بوده و به اعتبار روایت لطمه میزنند. اگرچه معمولاً اهل رجال وجود علی بن ابی حمزه را در سند مضرّ به اعتبار آن نمیشمارند، با این توجیه که بزرگان از علماء آنچه از او قبول میکردهاند در زمان استقامت او بوده، و بعد از انحراف عقیدتی او کسی از اصحاب امامیّه به سماع حدیث از او نمی پرداختهاند. لکن این توجیه در خصوص این روایت مسموع نیست، چرا که ناقل حدیث از او، پسرش حسن بن علی است که او هم مانند پدر دچار انحراف عقیدتی بوده است.
جمعبندی
مشاهده کردیم که از ۵ روایتی که به نحو تصادفی از لابلای روایات کتاب مستدرک الوسائل مورد بررسی قرار دادیم، ۴روایت ضعیف، و تنها یک روایت معتبر با ارزش موثقه مورد ارزشیابی قرار گرفت، که آنهم در خود وسائل الشیعه به نحو کاملتر و صحیحتری ذکر شده بود.
به این ترتیب ۲۰% از این مجموعه ۵ روایتی معتبر بوده، و ۰% از آن مستدرکی بر وسائل الشیعه محسوب میگردد.
با بررسی مجموعه ۳۵ روایتی که مورد تحلیل سندی قرار دادیم درصد روایات معتبر ۸٫۵۷% شد، و درصد روایاتی که میتوان آنرا مستدرکی بر وسائل الشیعه محسوب نمود ۲٫۸۶%.
نتیجه گیری
در تحلیل نتایج به دست آمده، چند نکته باید مورد توجّه قرار گیرد:
- با مشاهده روند نوسانی، لکن رو به کاهش ارزش و اعتبار روایات ابوابی که مورد بررسی قرار دادیم، به جرأت میتوان ادّعا کرد که هرچه به ارزیابی بیشتر ادامه دهیم میزان روایات معتبر کمتر خواهد شد، علیالخصوص نسبت به جبران و مستدرک بودن بر وسائل الشیعه، که یقیناً به صفر تمایل خواهد یافت!
بنابراین به روشنی قضاوت مرحوم امام خمینی در خصوص این کتاب مقرون به صحّت تلقّی، و سخن مرحوم آخوند غیر قابل قبول میباشد.
- ممکن است در دفاع از مرحوم آخوند گفته شود با دقّت در سخن ایشان میتوان گفت نظر ایشان نیز بر صحیح السند و معتبر بودن روایات مستدرک نبوده است، زیرا در کلامی که شیخ آقا بزرگ تهرانی از آخوند خراسانی نقل میکند اشاره روشنی بر این مطلب وجود ندارد. شاید مراد مرحوم آخوند تنها آن باشد که، نه فقط عمل به ادلّۀ فقاهتی و اجراء اصول عملیّهای همچون برائت، که نیازمند جستجو و اطمینان به فقدان دلیل میباشند منوط به رؤیت روایات کتاب مستدرک است، بلکه عمل به ادلّۀ اجتهادی و تمسّک به آیات و روایات، که محتاج فحص از ادلّه و یأس از یافتن مخصّص یا مقیّد میباشند نیز، در شرایطی جائز میباشد که به احادیث موجود در مستدرک مراجعه شده باشد.
در پاسخ میگوئیم این بیان مرحوم آخوند، اگرچه نه به صراحت، لکن به نحو التزامی دلالت بر معتبر شمردن روایات کتاب مستدرک الوسائل مینماید؛ چرا که اگر ایشان روایات موجود در این کتاب را معتبر نمیدانست رجوع به آن را نیز لازم نمیشمرد. چه بسیار کتب روائی غیر معتبری که بدون رؤیت روایات آنها، برای فقیه اطمینان به فقدان دلیل، یا عدم مخصّص و مقیّد حاصل میشود، و رجوع به آنها بهیچوجه برای او لازم نمیباشد؛ البتّه میتوان احتمال داد که مرحوم آخوند خراسانی با توجّه به احتمالی هرچند ضعیف، نسبت به یافتن روایتی معتبر در مستدرک، چنین مطلبی را گفته باشد.
به این ترتیب و با این احتمال، نظر ایشان نه بر اعتبار تمامی روایات کتاب مستدرک بوده است، و نه تمامی روایات آن را یکسره غیر معتبر میدانسته است.
- ممکن است اشکالی مبنائی بر این داوری وارد گردد، و آن اینکه چرا برای ارزیابی صحّت روایات، تنها بر سند آنها اتّکاء می کنید؟ مگر روایاتی ضعیف السّند در کتاب شریف کافی (مهمّترین کتاب روائی شیعه) نداریم؟ و مگر بزرگانی همچون کلینی و صدوق و … تنها با بررسی سند روایات به ارزیابی آنها اقدام کردهاند؟
پاسخ این اشکال آن است که آن بزرگان تنها بر سند اتّکاء نمیکردهاند، زیرا به عصر ائمّه نزدیک بوده، و در همان حال و هوا میزیستهاند، و لذا راههای دیگری برای اطمینان نسبت به صدور روایات از جانب حضرات معصومین داشتهاند لکن برای ما، راه تحصیل چنین اطمینانی منحصر است در بررسی سند روایات.
منابع:
- ابناشعث، محمدبنمحمد، الجعفریات (الأشعثیات)، مکتبهالنینوىالحدیثه، تهران، چاپاول، بیتا
- ابنأبیجمهور، محمدبنزینالدین، عوالیاللآلى، دارسیدالشهداءللنشر، قم، چاپاول، ۱۴۰۵ق.
- ابنأبیزینب، محمدبنابراهیم، الغیبهللنعمانی، نشرصدوق، تهران، چاپاول، ۱۳۹۷ق.
- ابنداودحلّی، رجالابنداود، انتشاراتدانشگاهتهران، تهران، بیچا، ۱۳۸۳ق.
- ابنحیون، نعمانبنمحمدمغربى، دعائمالإسلام، مؤسسهآلالبیتعلیهمالسلام، قم، چاپدوم، ۱۳۸۵ق.
- ابنطاووس، علىبنموسى، طرفمنالأنباءوالمناقب، تاسوعا، مشهد، چاپاول،۱۴۲۰ق.
- ابنغضائری، احمدبنحسین، رجالابنالغضائری، مؤسسهاسماعیلیان، قم، بیچا، ۱۳۶۴ق.
- ابوالفتوحرازى، حسینبنعلى، روضالجنانوروحالجنانفىتفسیرالقرآن، آستانقدسرضوى، مشهد، ۱۴۰۸ق.
- برقی، احمدبنمحمدبنخالد، رجالالبرقی، انتشاراتدانشگاهتهران، تهران، بیچا، ۱۳۸۳ق.
- ـــــــــــــــــــــــــ ، المحاسن، دارالکتبالإسلامیه، قم، چاپدوم، ۱۳۷۱ق.
- بروجردی، میرزامهدی، البرهانعلیعدمتحریفالقرآن، انتشاراتاسماعیلیان، تهران، بیچا، ۱۳۷۴ق.
- بلاغی، محمدجواد، آلاءالرّحمنفیتفسیرالقرآن، مکتبهالوجدانی، قم، الطبعهالثانیه، بیتا
- حویزى، عبدالعلىبنجمعهعروسی، تفسیرنورالثقلین، اسماعیلیان، قم، چاپچهارم، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، امامروحاللهموسوی، انوارالهدایهفیالتعلیقهعلیالکفایه، مؤسسهتنظیمونشرآثارالامامالخمینی، قم، ۱۴۱۳ق.، ۱۳۷۲ش.
- شاذانقمى، شاذانبنجبرئیل، الروضهفیفضائلأمیرالمؤمنینعلیّبنأبیطالبعلیهماالسلام، مکتبهالأمین، قم، چاپاول، ۱۴۲۳ق.
- ـــــــــــــــــــــــــ ، الفضائللابنشاذان،رضى، قم، چاپدوم، ۱۳۶۳ش.
- شعیری، محمدبنمحمد، جامعالأخبار، مطبعهحیدریه، نجف، چاپاول، بیتا
- شیخحرعاملى، محمدبنحسن، وسائلالشیعهإلىتحصیلمسائلالشریعه، مؤسسهآلالبیت، قم، چاپاول، ۱۴۰۹ق.
- شیخصدوق، محمدبنعلىابنبابویه، الأمالیللصدوق، اعلمى، بیروت، چاپپنجم، ۱۴۰۰ق.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، ثوابالأعمالوعقابالأعمال، دارالشریفالرضیللنشر، قم، چاپدوم، ۱۴۰۶ق.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ ، الخصال، جامعه مدرسین، قم، چاپاول، ۱۳۶۲ش.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ ، معانیالاخبار، جامعه مدرسین، قم، چاپاول، ۱۴۰۳ق.
- شیخطوسی، محمدبنحسن، الأمالیللطوسی، دارالثقافه، قم، چاپاول، ۱۴۱۴ق.
- ــــــــــــــــــــــــ ، رجالالطوسی، حیدریه، نجف، بیچا، ۱۳۸۱ق.
- ــــــــــــــــــــــــ ، الفهرست، المکتبه المرتضویه، نجف، بیچا، بیتا
- ــــــــــــــــــــــــ ، مصباحالمتهجّدوسلاحالمتعبّد، مؤسسهفقهالشیعه، بیروت، چاپاول، ۱۴۱۱ق.
- طبرىآملى، عمادالدینأبیجعفرمحمدبنأبیالقاسم، بشارهالمصطفىلشیعهالمرتضى(ط- القدیمه)، المکتبهالحیدریه، نجف، چاپدوم، ۱۳۸۳ق.
- طهرانی، شیخآقابزرگ، الذریعهالیتصانیفالشیعه، دارالاضواء، بیروت، الطبعهالثالثه، ۱۹۸۳ق.
- علاّمهحلّی، الخلاصه للحلّی، دارالذخائر، قم، بیچا، ۱۴۱۱ق.
- عیاشى، محمدبنمسعود، تفسیرالعیّاشی، المطبعهالعلمیه، تهران، ۱۳۸۰ق.
- قطبراوندى، سعیدبنهبهالله، الخرائجوالجرائح، مؤسسهاماممهدىعجلاللهتعالىفرجه، قم، چاپاول، ۱۴۰۹ق.
- ــــــــــــــــــــــــــ ، دعواتالراوندی- سلوهالحزین، مدرسهاماممهدىعجلاللهتعالىفرجه، قم، چاپاول، ۱۴۰۷ق.
- ـــــــــــــــــــــــــ ، فقهالقرآن، مکتبهآیهاللهالمرعشیالنجفی، قم، ۱۴۰۵ق.
- کشی، محمدبنعمر، رجالالکشی، انتشاراتدانشگاهمشهد، مشهد، بیچا، ۱۳۴۸ش.
- ـــــــــــــــــ ، اختیارمعرفهالرجال(رجالالکشی)، دانشگاهمشهد، مشهد، ۱۴۰۹ق.
- مجلسى، محمدباقربنمحمدتقى، بحارالأنوار، دارإحیاءالتراثالعربی، بیروت، چاپدوم، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمدبنمحمد، الأمالیللمفید، کنگرهشیخمفید، قم، چاپاول، ۱۴۱۳ق.
- نجاشى، احمدبنعلى، رجالالنجاشی، جامعهمدرسین، قم، بیچا، ۱۴۰۷ق.
- نورى، حسینبنمحمدتقى، مستدرکالوسائلومستنبطالمسائل، مؤسسهآلالبیت، قم، چاپاول، ۱۴۰۸ق.
[۲] نام ایشان به صورت «نوری طبرسی» شهرت دارد، لکن عنوان صحیح او همان «نوری طبری» میباشد. سرّ مسئله آن است که ایشان متولّد و اهل طبرستان (مازندران فعلی) بوده، و تعبیر صحیح در مورد انتساب به طبرستان «طبری» است نه «طبرسی». همانند منسوبان به افغانستان که به آنها «افغانی» گفته میشود نه افغانسی! یا منسوبان به گرجستان که گرجی خوانده میشوند نه گرجسی! کما اینکه عالمان مشهور دیگری که با عنوان طبری شهرت دارند (همانند ابن جریر طبری صاحب کتاب تفسیر معروف) همه از اهالی طبرستان (مازندران فعلی) میباشند.
[۳] نام کامل این کتاب «فصل الخطاب فی اثبات تحریف کتاب رب الارباب» است، که محدّث نوری به زعم خود دوازده دلیل اقامه کرده است برای اثبات اینکه قرآن در زمان خلافت ابوبکر، عمر و عثمان دچار تحریف شده، و آنچه امروز در دست ماست قرآن تحریف شده میباشد.
[۴] محمدبن یعقوب کلینی، صاحب «الکافی»؛ محمدبن علی بابویه الصدوق، صاحب «من لایحضره الفقیه»؛ محمدبن الحسن الطوسی، صاحب «التهذیب» و «الاستبصار».
[۵] ترجمهای که ارائه شده است، ترجمهای است آزاد، نه لفظ به لفظ عبارات
[۶] میانی از حیث عدد روایات، که تعداد روایات کتاب را دقیقاً به دو نیم تقسیم میکند.
[۷] مرحوم آیهالله معرفت به نحوی مبسوطتر به ابطال سند این کتاب پرداختهاند. رک: محمد هادی معرفت، صیانه القرآن من التحریف، صص۲۲۵-۲۲۸
[۸] این روایات، متناظر با اعدادی است که افراد مختلف، از میان اعداد از ۱ تا ۵۰۰۰، و از ۵۰۰۰ تا ۱۰٫۰۰۰، و از ۱۰٫۰۰۰ تا ۱۵٫۰۰۰، و از ۱۵٫۰۰۰ تا ۲۰٫۰۰۰، و از ۲۰٫۰۰۰ تا ۲۳٫۱۲۹ انتخاب کردهاند. این اعداد بیانگر شماره مسلسل روایات در کتاب مستدرک الوسائل میباشد.
[۹] متن روایت تهذیب چنین است: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَهٍ أَعْتَقَتْ ثُلُثَ خَادِمِهَا بَعْدَ مَوْتِهَا أَ عَلَى أَهْلِهَا أَنْ یُکَاتِبُوهَا إِنْ شَاءُوا أَوْ أَبَوْا قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَهَا ثُلُثُهَا وَ لِلْوَارِثِ ثُلُثَاهَا وَ یَسْتَخْدِمُونَهَا بِحِسَابِ الَّذِی لَهُمْ مِنْهَا وَ یَکُونُ لَهَا مِنْ نَفْسِهَا بِحِسَابِ مَا أُعْتِقَ مِنْه
و متن روایت مستدرک چنین: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَهٍ أَعْتَقَتْ ثُلُثَ جَارِیَتِهَا عِنْدَ مَوْتِهَا أَ عَلَى أَهْلِهَا أَنْ یُکَاتِبُوهَا إِنْ شَاءُوا أَوْ أَبَوْا قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَهَا ثُلُثُهَا وَ لِلْوَارِثِ ثُلُثَاهَا یَسْتَخْدِمُهَا بِحِسَابِ مَالِهِ [فِیهَا] وَ یَکُونُ لَهَا مِنْ نَفْسِهَا بِحِسَابِ مَا أُعْتِقَ مِنْهَا
تاریخ مقاله: آذر ماه ۱۳۹۳
نویسنده: دکتر محمّد هادی مفتّح (استادیار گروه علوم قرآن و حدیث- دانشگاه قم)