نشستی با حضور سران تعداد معدودی از کشورهای اسلامی شامل مالزی ، ایران، ترکیه و قطر و همچنین با حضور بیش از ۴۰۰ اندیشمند از سراسر جهان اسلام از ۲۷ تا ۳۰ آذرماه ۱۳۹۸ در کوالالامپور برگزار شد. مهاتیر محمد نخست وزیر مالزی میزبان و بانی این نشست بود. برگزاری این نشست بخصوص با توجه به واکنش منفی عربستان که با بسیج تلاش های دیپلماتیک و رسانه ای این کشور علیه این نشست همراه بود بسیار خبرساز شد و برگزاری این نشست را پرسش برانگیز کرد. از جمله اینکه هدف از برگزاری این نشست و تاسیس مجمع کوالالامپور چیست و با وجود سازمان همکاری اسلامی اساسا چه نیازی به آن است؟ و دوم اینکه علت واکنش منفی و مخالفت شدید عربستان با این نشست چیست و از چه شیوه هایی برای مقابله با آن استفاده کرد و یا در اینده می تواند استفاده کند؟ و در نهایت اینکه با وجود مانع تراشی های عربستان نشست کوالالامپور تا چه اندازه موفقیت آمیز بوده است؟
علل واهداف برگزاری نشست کوالالامپور علیرغم سازمان همکاری اسلامی
هدف از برگزاری این نشست و پایه گذاری مجمع کوالالامپوراحیای تمدن اسلامی، یافتن راه حل های جدید و کارآمد برای مشکلات مبتلا به جهان اسلام، مشارکت در بهبود امور مسلمانان، ملل مسلمان و ایجاد شبکه جهانی میان رهبران اسلامی، روشنفکران، دانشمندان و متفکران اعلام شده است.
مجمع کوالالامپوردر سال ۲۰۱۴ تاسیس شد تا شبکه ای از روابط بین سران کشورهای اسلامی, فرهیختگان, پژوهشگران, اندیشمندان و کارشناسان ایجاد کند. بازگشت ماهاتیر محمد نخست وزیر مالزی به قدرت به این مجمع جهشی حیاتی به آن و نقش مثبت مالزی در کشورهای اسلامی بخشید.
در جریان برگزاری نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک نخست وزیران مالزی و پاکستان و رئیس جمهور ترکیه به اتفاق تصمیم به برگزاری نشستی در سطح محدود از سران کشورهای اسلامی در کوالالامپور گرفتند اما عمران خان نخست وزیر پاکستان با اعمال فشار و تهدیدعربستان و شخص محمد بن سلمان( که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سخنانی از آن پرده برداری کرد) امکان حضور در این نشست پیدا نکرد.
ماهاتیر محمد در پاسخ به این سوال شبکه الجزیره قطر که چرا ازسران ۵ کشوراسلامی به نشست کوالالامپور دعوت شد گفت :” تصمیم گرفتیم برگزاری کنفرانس را به این پنج کشور محدود کنیم، زیرا افزایش تعداد کشورهای شرکت کننده در کنفرانس مانع تمرکز بر بعضی مسایل خواهد شد. علاوه بر اینها می خواستیم به درک معقولی درباره چالش ها برسیم که بتوانیم با آنها تعامل داشته باشیم. به همین علت، تصمیم گرفتیم ابتدا فقط پنج کشور در این کنفرانس مشارکت کنند. اما به طور طبیعی در نهایت، راه برای حضور دیگر کشورها در آینده باز خواهد بود. البته در صورتی که تلاش های ما به نتیجه معقولی برسد. همانطور که گفتم هدف اصلی از مشخص کردن تعداد کشورهای شرکت کننده در این کنفرانس، تمرکز بر بعضی مسایل است. در ابتدا تصور می کردیم مشارکت سه کشور کافی خواهد بود، اما دیدیم بعضی افراد و دولت های دیگر، رویکردها و اندیشه های مشترک با ما دارند و به همین علت تصمیم گرفتیم، تعداد کشورهای شرکت کننده در کنفرانس را افزایش دهیم. ما می توانستیم تعداد کشورهای شرکت کننده در این کنفرانس را افزایش دهیم، اما این کنفرانس گام مقدماتی در مسیر طولانی است. این پنج کشور باید مشکلات موجود را بررسی کنند تا بتوانیم با این مشکلات تعامل داشته باشیم. این پنج کشور با وجود بعضی دشواری هایی که دارند از ثبات زیادی برخوردارند. دغدغه ما یافتن کشورهای باثبات بود. زیرا بررسی هر نوع مسئله ای با کشورهایی که از بحران ها یا بی ثباتی رنج می برند، هیچ نتیجه ای نخواهد داشت. دشوار است که کشورهای دیگری را پیدا کنیم که رویکرد و موضع مشابه ما در برابر آنچه جهان اسلام با آن روبروست، داشته باشند. ما به دنبال توسل به نیروی نظامی یا حتی اقتصادی نیستیم، تنها چیزی که به دنبال آن هستیم تفاهم بین کشورهای اسلامی است که از ثبات نسبی برخوردار هستند و دیدگاه و دغدغه های مشترکی در برابر جهان اسلام دارند”.
پنج کشور شرکت کننده در نشست کوالالامپور با مساحت جغرافیایی بیش از شش میلیون کیلومتر مربع بیشترین جمعیت مسلمان غیر عرب یعنی ۶۰۰ میلیون نفر را در خود جای داده اند.متکی بودن اقتصاد کشورهای شرکت کننده در نشست بر تولیدات و منابع انسانی خود به جای منابع طبیعی نقطه اشتراک آنها به شمار می رود.
از دیگرسو نباید از این واقعیت غافل شد که اگر چنانچه سازمان همکاری اسلامی به وظایف و مسئولیت های تعریف شده خود عمل می کرد شاید هیچ نیازی به تاسیس نهاد و یا تشکیل جدید احساس نمی شد. در واقع یکی از عواملی که موجب شد شخص مهاتیر محمد تشکیل یک چنین مجمعی را پیشنهاد دهد و یا این پیشنهاد با استقبال گرم کشورهای توانمند اسلامی ونخبگان جهان اسلام همراه شود خلاء های بسیار بزرگی است که در جهان اسلام علیرغم وجود سازمان های عریض و طویل همچون سازمان کنفرانس اسلامی و یا اتحادیه عرب مشاهده می شود و عملا عربستان این نهادها را به گروگان گرفته و هر زمان که به بهره برداری پوششی از آن ها نیاز داشته باشد مقدمات برگزاری ان ها را به میزبانی خود و یا یکی از دست نشانده هایش فراهم می کند و هر وقت که خود نیاز نداشته باشد ولو اینکه اتفاق بسیار مهم در جهان اسلام و منطقه روی داده باشد بی سروصدا از کنار این مسائل می گذرد.
همه شاخص ها گویای این واقعیت تلخ است که عربستان بعد از قدرت گرفتن محمد بن سلمان آشکارا از اهداف و منشور اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی دور شده است و برخلاف آن ها گام در مسیر عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی گذاشته و حتی حاضر شده است در چارچوب آنچه که معامله قرن خوانده می شود روی فلسطین معامله کند .
سازمان همکاری اسلامی با ۵۷ عضو به عنوان دومین سازمان بزرگ بین المللی بعد از سازمان ملل متحد به شمار می رود و به لحاظ نظری از امکانات زیادی برای ایفای نقش فعال در جهان اسلام و نظام بین الملل برخوردار است و حتی در مقاطعی که ریاست این سازمان از انحصار عربستان خارج شده و به کشورهای مانند ایران واگذار شده باز سازمان تا حدودی توانسته ظرفیت های خود را نشان دهد . اما متاسفانه از زمانی که این سازمان در انحصار عربستان قرار گرفته به یکی از سازمان های منفعل تبدیل شده و در هیچ یک از مناطق بحرانی که جهان اسلام با آن روبرو بوده حاضر نشده و این سازمان نتوانسته به مسئولیت های مصرح و تعریف شده خود در قبال بحران فلسطین عمل کند حال آنکه مسئله فلسطین و قدس شریف فلسفه وجودی سازمان همکاری اسلامی را تشکیل می دهد .
چرایی مخالفت عربستان با نهاد نوپای مجمع کوالالامپورو گستره اقدامات علیه این مجمع
عربستان برای مقابله با نشست کوالالامپور شیوه های مختلفی را بکار گرفت که برخی از آن ها به رسانه ها درز پیدا کرد. تهدید مهاتیر محمد نخست وزیر مالزی به انصراف از میزبانی نشست کوالالامپور یکی از این شیوه ها بود که کارگر نیفتاد و مالزی تسلیم این تهدید نشد که یکی از دلایل مهم آن استقلال مالی و سیاسی این کشور است که در نتیجه توسعه سیاسی و اقتصادی آن حاصل نشده است. روزنامه لبنانی العهد جدید در مطلبی در اینباره نوشت:” نشست کشورهای اسلامی در مالزی با وجود نوپا بودن آن بن سلمان ولیعهد سعودی را به شدت آزرده خاطر کرد و او به شیوه های مختلف کوشید آن را به شکست بکشاند و مصرّانه از پدرش یعنی پادشاه سعودی خواست با ماهاتیر محمد نخست وزیر مالزی تلفنی گفتگو کند و او را تحت فشار قرار دهد و اگر زیر بار نرفت او را تهدید کند. تماس تلفنی بین پادشاه سعودی و نخست وزیر مالزی برقرار شد، اما ماهاتیر محمد زیر بار فشارهای سعودی نرفت و پادشاه عربستان در جواب او گفت: اگر این نشست را لغو نکنی تو را در فهرست تروریست قرار میدهیم”. اما متاسفانه اهرم مالی در مورد پاکستان موثر افتاد و با وجود اینکه عمران خان نخست وزیر پاکستان خود از بانیان نشست کوالالامپوربود اما بعد از سفری که به ریاض داشت از شرکت در این نشست خودداری کرد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در مصاحبه مطبوعاتی خود از نقش عربستان در این زمینه پرده برداشت و گفت :” متأسفانه فشارهای عربستان علیه پاکستان مشهود است. آنان (سعودی‌ها) قول‌هایی نیز برای پشتیبانی از بانک مرکزی پاکستان داده‌اند. از همه مهم‌تر، نزدیک به چهار میلیون پاکستانی در عربستان مشغول به کار هستند و آنان (تهدید کرده‌اند) که بنگلادشی‌ها را جایگزین نیروهای کاری پاکستان می‌کنند.سعودی‌ها علاوه بر این، تهدید کردند؛ پولی را که به حساب بانک مرکزی پاکستان (برای کمک به تقویت ذخایر ارزی) واریز کرده بودند را پس خواهند گرفت و به همین دلیل پاکستان نیز با توجه به مشکلات اقتصادی مجبور به تسلیم شدن در برابر خواسته‌های عربستان شد”.
مانع تراشی های عربستان تنها به عرصه دیپلماتیک محدود نشد و رسانه های این کشورهجمه شدیدی را علیه نشست کوالالامپور به راه انداختند. این رسانه ها در مواردی نشست کوالالامپور را به تفرقه افکنی متهم کردند و در مواردی آن را به نشست ضرار تعبیر کردند.
اما سوالی که پیش می آید این است که علت اینهمه منفی سازی و جوسازی علیه نشست کوالالامپور چیست و چرا از این نشست هراس داشت؟
در باره نگرانی عربستان از مجمع کوالالامپور به چند عامل می توان اشاره کرد:
نخست اینکه عربستان از این وحشت دارد در صورتی که این مجمع پا بگیرد به رقیبی برای سازمان همکاری اسلامی تبدیل خواهد شد که مدیریت آن عملا در انحصارعربستان است و ریاض بخصوص بعد از قدرت گیری محمد بن سلمان آن را به ابزاری برای اجرای سیاست های خاص خود تبدیل کرده و کاملا از اهداف و فلسفه وجودی این سازمان که همانا استفاده از توان و قدرت مسلمانان برای مقابله با تجاوزات رژیم صهیونیستی در فلسطین و بخصوص در بیت المقدس بوده دور شده و دقیقا برخلاف اهداف و منشور این سازمان با رژیم صهیونیستی بر سر مسئله فلسطین وارد معامله شده است و بخشی از طرف های این معامله را تشکیل می دهد. از این دید مخالفت عربستان و شخص محمد بن سلمان با نشست مجمع کوالالامپور به معنی مخالفت رژیم صهیونیستی و امریکا و حتی غرب هم محسوب می شود و عربستان به نیابت از آنها عمل می کند.
دوم اینکه یکی از ماموریت های مجمع کوالالامپور ترمیم وجهه اسلام است که عمدتا به دلیل عملکرد افرادی تخریب شده است که یا مروج قرائت وهابیت از اسلام بوده اند و یا همانند تکفیری ها در مدارس دینی عربستان چه در داخل و چه خارج از آن کشورتعلیم یافته و چهره خشونت آمیز از اسلام ارائه داده اند. نکته قابل تامل در این زمینه این است که عربستان بعد از چالش های ناشی از واقعه ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۱۱ برای حفظ روابط خود با امریکا دچار چالش شد و در دوره ترامپ برای آنکه بتواند توجیه لازم را برای ترمیم روابط و بازگشت به وضعیت قبلی را پیدا کند اعلام کرد که دولت این کشور دیگر ارتباطی با مدارس دینی ندارد و محدودیت هایی را برای علمای وهابیت اعمال کرده است. اما اگر این ادعای عربستان درست می بود قاعدتا نباید در قبال مجمع نوپای کوالالامپور مخالفت می کرد و از همان ابتدا در قبال آن گارد می گرفت اما این موضع گیری خود دلیل روشنی است که نشان می دهد عربستان و محمد بن سلمان هنوز از قالب های ذهنی و مذهبی گذشته خارج نشده اند و دقیقا با همان ذهنیت امور پیرامونی را می سنجند و با هر حرکتی که احساس شود محدودیتی را برای نظام بسته مذهبی و سیاسی این کشور اعمال کند مقابله می کنند کما اینکه برخی شاخص ها از جمله تیراندازی یک دانشجوی خلبان سعودی به مربیان و همقطاران امریکایی خود در پایگاه دریایی – هوایی فلوریدا ( که به کشته و زخمی شدن ۱۰ نفر انجامید)نشان می دهد ذهنیت مشابهی نیز بر جامعه سعودی حاکم است.و در نهایت اینکه در نشست کوالالامپورنمایندگان دو جریان مهم اسلامی یعنی جریان اخوان سنی و جریان شیعی در کنار هم قرار گرفتند که عربستان با هر دو جریان چالش دارد و لذا از اینکه مجمع کوالالامپور موجب شده است این دو جریان اسلامی به هم نزدیک شوند وحشت و هراس داشته است و این هم از دیگر شاخص های است که نشان می دهد عربستان همچنان به روال گذشته از منظر تنگ وهابیت به تحولات نگاه می کند و هر تحولی که امکان دارد محدودیتی برای آن اعمال کند با حساسیت برخورد می کند.
نتایج و دست آوردهای نشست کوالالامپور
هرچند مانع تراشی های عربستان موجب می شود که حداقل در این مرحله نتوان از همه طرفیت های جهان اسلام استفاده کرد اما از طرف دیگر نبود عربستان و دست نشانده های ان می تواند نوعی فرصت برای این مجمع هم باشد تا به دور از مزاحمت های این کشور بتواند به اهداف خود جامه عمل بپوشاند.به نوشته عبد الباری عطوان حضور حسن روحانی رئیس جمهور ایران در این نشست شائبه هر گونه طائفه گرایی را از اجلاس کوالالامپور گرفت و به این ائتلاف به عنوان نماد وحدت بخش میان تشیع و تسنن عمق بیشتری بخشید.با توجه به شاخص های موجود می توان نشست کوالالامپور را گامی به جلو در مسیر چاره اندیشی برای چالش ها و مسائل موجود در جهان اسلام ارزیابی کرد. حضور گسترده اندیشمندان و نخبگان کشورهای اسلامی و همچنین سرانی از این کشورها نشان می دهد که در جهان اسلام در هر دو سطح دولتی و نهادهای مدنی علاقه وافری برای همکاری وجود دارد . همچنین این نشست زنگ هشدار را برای سازمان های عریض و طویل گسترده همچون سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب به صدا در آورد که اگر چنانچه به وظایف و مسئولیت های تعریف شده خود از نشست کوالالامپور به عنوان هسته سازمان جدید اسلامی و جایگزینی مناسب برای این سازمان نام می برند. پارامترهایی مانند حضور پررنگ کشورهای مسلمان غیرعرب و البته در حال توسعه بر اهمیت این نشست افزود. در این اجلاس برای عبور از یکجانبه گرایی های موجود در سطح جهان و حتی دنیای اسلام پیشنهاداتی ارائه شد که در صورت اجرایی شدن آن گام بسیار مهم در راستای حفظ استقلال و حاکمیت ملی این کشورها از دست درازی های آشکار و نهان، همسایگان نزدیک و بیگانگان دور برداشته خواهد شد.تأسیس «صندوق مشترک نشست کوالالامپور برای تأمین مالی همکاریهای فناورانه میان کشورهای اسلامی» به منظور ورود قوی به زنجیره ارزشهای جهانی؛ تاسیس «مرکز تحقیقات مشترک در حوزه فناوریهای هوش مصنوعی» و «امنیت سایبری» برای پیشگامی در فناوری های میان رشته ای اطلاعاتی و ارتباطی و در نهایت تاسیس «بازار مشترک کشورهای اسلامی در حوزه اقتصاد دیجیتال» و همکاری و تبادل تجربیات در زمینه رمزارزها؛ سه پیشنهاد اقتصادی و فرهنگی ایران به این نشست است که میتواند در کنار دیگر گزینه های اعلام شده از سوی کشورهای دیگر مورد بررسی قرار گرفته و زمینه ساز پیشرفت شود. همچنین در جریان نشست کوالالامپورمراسم انعقاد پنج تفاهم نامه توسط نمایندگان و شرکت های دولتی شرکت کننده برگزار شد.این تفاهم نامه ها با موضوع تبادل اطلاعات و فناوری در حوزه جوانان، امنیت غذایی، همکاری های رسانه ای، امنیتی و دفاعی بوده است.یکی از اسناد تبادل شده میان هیات ها در برنامه “Work۴Malaysia”، مرتبط با همکاری یک شرکت ترکیه با طرف مالزیایی برای آموزش جوانان مالزیایی و ایجاد اشتغال برای انها در ترکیه است.سند دیگر در زمینه همکاری دو شرکت مالزیایی و قطری در زمینه های کشاورزی و تولید مواد لبنی بوده است.همچنین چهار شرکت مالزیایی، اندونزیایی، پاکستانی و ترکیه ای توافق کردند یک مرکز عالی تحقیقات و اکتشافات علمی و فناوری های هایتک ایجاد کنند.
انعقاد یادداشت تفاهم همکاری میان دو شرکت تحقیقاتی مالزیایی و ترکیه ای فعال در بخش فناوری کامپوزیت و هوا- فضا نیز از دیگر توافقات میان شرکت کنندگان در اجلاس کوالالامپور و اسناد تبادل شده در حوزه امنیتی و دفاعی بود.علاوه براین سازمان های رسانه ای دولتی ترکیه و مالزی برای ایجاد یک مرکز ارتباطات به منظور مقابله با مساله اسلام هراسی در جهان یادداشت تفاهم امضا کردند. امضای این تفاهم نامه ها و قرار دادها و همچنین استقبال گسترده از طرح های پیشنهادی ایران در این نشست نشان می دهد که بانیان و حاضران در نشست کوالالامپور در تحقق اهداف نشست عزم راسخ و جدی دارند و این دورنمای روشن از نقش و جایگاه این مجمع ارائه می دهد.