در اندیشه اسلامی عدالت دارای جایگاه بنیادینی است، به نحوی که هم در قرآن کریم و هم روایات اهل بیت درباره ی آن بحثهای فراوانی شده است. تعداد ۲۹ آیه از آیات قرآن مستقیماً درباره عدالت نازل شده است و حدود ۲۹۰ آیه دیگر هم در مورد ظلم که ضدعدالت میباشد، نازل شده است. در مجموع میتوان ادعا کرد که حدود یک دهم از آیات قرآن یا به طور مستقیم و یا به طور غیرمستقیم به این بحث اشاره دارند و این امر نشاندهنده اهمیت آن در دین اسلام میباشد،[۱] فلسفه ارسال رسل، میزان و سنجش الهی، اصلاح امور مردم، بهترین سیاست، ابزار آبادانی شهرها، ایفا و استیفاء حقوق انسانی، مبنای معاد و فلسفه تاریخ، زمینهساز تحقق کرامت و شخصیت انسانی، رکن ایمان، ابزار نابودی بیدادگران، وسیله گشایش، و… تنها بخشی از مضامین و مفاهیم قابل استنباط از آموزههای آیات و روایات دینی است.[۲]
کلمه عدالت به چند معنی به کار رفته است از جمله معانی آن عبارتاند از: مساوات، برابری، میانهروی، حد وسط، توازن و انصاف. امام علی(ع) در تعریف عدالت فرمودهاند: «عدل قرار دادن هر چیزی در جای خودش است.»[۳]. امام صادق (ع) فرمودهاند: «عدالت اعطا هر صاحب حقی است، حقش را»[۴]. علامه طباطبایی، در تعریف عدل نوشتهاند: «عدل در حقیقت مساوات و ایجاد موازنه در امور است، بدین ترتیب که هرچه را حق و سهم هرکسی باشد به او بدهند و در قرار دادن هر شیء در موضع مستحق خودش به شکل مساوی عمل کنند.»[۵]. امام خمینی(ره)، در اشاره به مفهوم عدالت میفرمایند: «عدالت عبارت است از حد وسط میان افراط و تفریط و آن از امهات فضایل اخلاقیه است.»[۶]. شاید جامعترین تعریف از عدل، «سپردن حق به صاحب حق» باشد.[۷]. نظریه اسلامی عدالت مبتنی بر خیر و سعادت بشر و تعریفی ویژه از زندگی خوب، ماهیت و سرشت آدمی و غایات و اهداف حقیقی مشترک انسانها است. از دیدگاه اسلام بین سعادت و عدالت ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. بدون عدالت اجتماعی سعادت جامعه تأمین نمیشود. زیرا سعادت کامل، در حال ارتباط انسان با خدا تحقق مییابد و یکی از مهمترین عوامل و زمینههای ممکنسازی ارتباط انسان با خدا اجرای عدالت است.[۸] خداوند به عنوان یگانه وجود و برپاکننده این عالم عادل است[۹]:«خداوند هموزن ذرهای به آنان ستم نمیکند.».[۱۰]حکم و کلام خداوند بر مبنای عدل شکل گرفته است. خداوند در قرآن انسانها را امر به در پیش گرفتن عدالت میکند:«خداوند به شما فرمان میدهد(تا برای پدید آمدن جامعهای صالح) با مردم با عدل و داد رفتار کنید و به آنان نیکی کنید.»[۱۱]، و در آیه ۱۵ سوره شوری، به صراحت هدف مأموریت پیامبر گرامی اسلام(ص)، برقراری عدالت در بین مردم بیان شده است: «من مأمورم در میان شما به عدل و داد رفتار کنم[۱۲]». همچنین در آیه ۱۳۵ سوره نساء نیز بر مأموریت مؤمنان برای برپایی قسط تأکید شده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید، کاملاً به عدالت قیام کنید.»[۱۳]
انقلاب اسلامی همچون راه انبیاء الهی، جنبشی عدالتخواهانه بود، زیرا جهانیان را به استواری و استقامت بر حق و راه مستقیم دعوت کرد.[۱۴] یکی از مهمترین اهداف و خواستهی ملت ایران در انقلاب اسلامی، برقراری عدالت در جامعه بود:
«ما آزادی میخواهیم، ما استقلال میخواهیم، ما حکومت اسلام میخواهیم، ما حکومت عدل میخواهیم..»[۱۵]؛ «فریاد ملت ایران این است که حکومت عدل اسلامی میخواهند که همه این مفسدهها را از بین ببرد.»[۱۶]
امام خمینی(ره) نیز، یکی از اهداف این انقلاب را اجرای عدالت در جامعه معرفی میکنند: «هدف نهایی عبارت از همان تأسیس یک حکومت عدل اسلامی است»[۱۷] و «هدف نجات ملت است، اجرای عدالت اسلامی و برقراری حکومت الهی بر پایه محکم عدل است.»[۱۸] در دیدگاه حضرت امام(ره)، برای تحقق بخشیدن به عدالت در جامعه، حکومت اسلامی باید تشکیل شود. ایشان، هدف اصلی تشکیل حکومت را بسط عدالت می دانند و غایت حکومت از سوی پیامبر اکرم (ص) را تحقق عدالت اجتماعی میدانند. زیرا با توجه به آیات قرآن، عدالت امری اقامهای بوده و به خودی خود محقق نمیشود و حکومت ابزاری برای اجرای عدالت است:
«سرلوحه هدفتان اسلام و احکام عدالتپرور آن باشد؛ و ناچار بدون حکومت اسلامی عدالتخواه، رسیدن به این هدف محال است. تولّا و تبرّا دو اصل اساسی اسلام است: باید با حکومت عدلْ موافق و به حاکم عادل دل ببندید؛ و از رژیم غیراسلام و غیر اسلامی که در رأس آن رژیم منحط پهلوی است تبرّا کنید؛ و با کمال صراحت مخالفت خود را اظهار و در سرنگون کردن آن کوشا باشید و در غیر این صورتروی استقلال و آزادی را نمیبینید.»[۱۹]؛«حکومت اسلامی یعنی یک حکومت مبتنی بر عدل و دمکراسی و متکی بر قواعد و قوانین اسلام ..»[۲۰].
با مطالعه آراء و اندیشههای حضرت امام(ره)، به عنوان بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، در مییابیم که از منظر ایشان عدالتگستری به عنوان یکی از ارکان و آرمانهای نظام مطرح و همواره بر آن تأکید شده است: «اما طرز حکومتی که ما پیشنهاد میکنیم، حکومت جمهوری اسلامی است و اساسش بر آزادی و استقلال کشور، و عدل و تعدیل تمام دستگاههای دولتی است.»[۲۱]؛ «در جمهوری اسلامی عدل اسلامی جریان پیدا میکند، عدالت الهی بر تمام ملت، سایه میافکند آن چیزهایی که در طاغوت بود در جمهوری اسلامی نیست.»[۲۲].
از دیدگاه امام(ره) علت علاقهمندی مردم به احکام اسلام و عدل اسلامی، آشنایی با طرز حکومت عادلانهی امامان معصوم، از جمله حکومت پیامبر اکرم(ص) و حکومت امام علی(ع) است: «ملت ما مُسْلم است، علاقهمند به اسلام است، عدل اسلامی را دیده است؛ تاریخ ما از حکومتهایی که در صدر اسلام بوده است خبر به ما داده است که وضع حکومتها چه بوده است، وضع حاکم چه بوده است. حضرت امیرالمؤمنین، علی ابن ابیطالب، که حاکم بر یک صحنه بزرگ بوده است، یک ممالک بزرگ، از عربستان سعودی گرفته تا مصر، ایران، عراق و سوریه و سایر جاها را داشته است، همین قاضیای که خودش قرار داده برای قضا، وقتی که یک نفر یهودی علیه او دعوی کرده است و ادعا کرده است چیزی را، قاضی آن حضرت را خواسته و او هم آمده است در محضر قاضی و با یهودی در عرض هم نشستهاند، و دادخواهی شده است، و قاضی حکم برخلاف حضرت امیر – سلام الله علیه – یعنی حکومت وقت کرده است، و آن حضرت تسلیم بوده است. یک همچو وضع حکومتی در بشر معلوم نیست تحقق پیدا کرده باشد. و ما آرزوی یک همچو حکومتی داریم. یک حکومت عادل که نسبت به افراد رعیت علاقه مند باشد؛ عقیدهاش این باشد که باید من نان خشک بخورم که مبادا یک نفر در مملکت من زندگیاش پست باشد، گرسنگی بخورد. ما میخواهیم یک همچو حکومت عدلی ایجاد کنیم.»[۲۳]. در اندیشه حضرت امام (ره)، عدالت به گونهای است که در سایهی تحقق آن، اهداف دیگر از جمله آزادی، استقلال و رفاه همه اقشار جامعه، تحقق مییابد: «عدل اسلامی را مستقر کنید. با عدل اسلامی، همه و همه، در آزادی، استقلال و رفاه خواهند بود.»[۲۴]. امام (ره) به جوانان جامعه، اعم از روحانی و دانشگاهی توصیه میکنند، امامان معصوم(ع) که پایهگذاران عدالت اسلامی محسوب میشوند، را بشناسند و به مردم نیز معرفی نمایند. زیرا، عدالت در سیره بزرگان دین، مهمترین مبنای رفتار و تصمیمگیری ایشان بوده است. در سیره ائمه دین، عدالت در جنبه فردی از نیازهای لازم و ضروری هر انسان، و در جنبه اجتماعی به عنوان مهمترین شرط بقای یک حکومت محسوب میشود. پیامبر اسلام(ص) فرمودهاند: «ملک و مملکت با کفر باقی میماند، اما با ظلم که ضد عدالت است، ناپایدار است. امام صادق (ع)، عدل را اساس احکام دانسته، انسانها را به عدالت پیشه کردن فرامیخواند و میفرماید: «عدالت ورزید، زیرا خود شما از مردمی که عدالت نمیورزند، عیب میگیرید».[۲۵] امام علی(ع)، میفرمایند: «معیار و ملاک سیاست عدل است»[۲۶]. هدف سیاست از دیدگاه دینی تنظیم روابط انسانها در چارچوب هدایت الهی و حق و عدالت است.[۲۷] ایشان در اولین خطبه پس از پذیرش حکومت، برنامههای اصلی حکومت خویش را بر مبنای عدالت اجتماعی و اقتصادی و احیای ارزشهای دینی و اخلاقی بیان نمودند.[۲۸] بر همین اساس امام خمینی(ره)می فرمایند:
«باید جوانان روحانی و دانشگاهی قسمتی از وقت را صرف کنند در شناخت اصول اساسی اسلام که در رأس آن توحید و عدل و شناخت انبیای بزرگ، پایهگذاران عدالت و آزادی است، از ابراهیم خلیل تا رسول خاتم (ص)»[۲۹]
از مطالب فوق می توان دریافت که شاخصه مهم اسلام ناب از دیدگاه امام خمینی(ره) عدالت محور بودن آن است و هرگونه بی توجهی به عنصر مهم عدالت، باعث میشود که جامعه از مسیر اسلام حقیقی خارج شود. اسلام آمریکایی توجهی به عدالت ندارد، زیرا عدل و وضع عادلانه امور را به نفع خویش نمی بیند و دست یابی به اهداف خود را در تضییع امور دیگران می دانند و در صورت بحث از عدالت، مرادشان عدالتی است که منافع و مصالح آنها را تامین کند. از این رو، اسلام ناب مترصد رشد و شکوفایی عدالت در تمامی سطوح جامعه است و بی عدالتی را آفتی جدی برای حکومت اسلامی میدانند.
[۱] . بینام، «عدالت وجایگاه آن در اسلام از دیدگاه شهید مطهری(ره)»، دانش پژوهان، بهار و تابستان ۱۳۸۵، شماره ۸، ص ۸۶٫
[۲] . عماد افروغ، «پیشفرض ها و رویکردهای نظری عدالت اجتماعی»، در کتاب دومین نشست اندیشههای راهبردی؛ عدالت، ۱۳۹۱، ص ۵۵٫
[۳] . العدل وضع کل شئ، علی موضعه؛ (نهج البلاغه ، باب حکم، حکمت).
[۴] . العدل اعطاء کل ذی حق حقه.
[۵] . رجبعلی قیصری، «کنکاشی پیرامون اهمیت عدالت در توسعه اقتصادی از منظر اسلام»، پژوهشهای اقتصادی، سال اول، شماره پنجم و ششم، پاییز و زمستان ۱۳۸۱، صص ۱۱۸-۱۱۷٫
[۶] . سید روح الله خمینی(ره)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۰، ص ۱۴۷٫
[۷] . سید محمد اصغری، «مفهوم، مبانی و شاخصهای اصلی عدالت اجتماعی از منظر انقلاب اسلامی، در کتاب دومین نشست اندیشههای راهبردی؛ عدالت، ۱۳۹۱، ص ۴۶٫
[۸] . ناصر جهانیان، «مفهوم، مبانی فلسفی و حقوقی و اصول عدالت»، در کتاب دومین نشست اندیشههای راهبردی؛ عدالت، ۱۳۹۱، ص ۹۴٫
[۹] . طوبی کرمانی،«عدالت در قرآن به عنوان پیش نیاز صلح واقعی»، در کتاب دومین نشست اندیشههای راهبردی؛ عدالت، ۱۳۹۱، ص ۲۰۶٫
[۱۰] . ان الله لا یظلم مثقال ذره؛ سوره نساء/آیه ۴۰٫
[۱۱] . ان الله یأمر بالعدل و الاحسان؛ سوره نحل/آیه ۹۰٫
[۱۲] . اُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیَنَکُم.
[۱۳] . داود صفا، جامعه شناسی قشرها و نابرابری اجتماعی از دیدگاه اسلام، ۱۳۸۳، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، بخش سوم.
[۱۴] . داود مهدوی زادگان،«عدالت به مثابه ضرورت(عدالت اجتماعی حداکثری)»، در کتاب دومین نشست اندیشههای راهبردی؛ عدالت، ۱۳۹۱، ص ۲۴۷٫
[۱۵] . صحیفه امام، جلد ۴، ص ۵۷، دانشجویان و ایرانیان مقیم خارج در پاریس، ۲۸/۷/۱۳۵۷٫
[۱۶] . صحیفه امام، جلد ۵، ص۱۶٫
[۱۷] . صحیفه امام، جلد ۴، ص۵۱۲٫
[۱۸] . صحیفه امام، جلد ۳، ص۴۵۵، پیام به ملت ایران به مناسبت عید سعید فطر، ۱۵/۶/۱۳۵۷٫
[۱۹] . صحیفه امام، جلد ۳، ص۳۲۲٫
[۲۰] . صحیفه امام، جلد ۵، ص۱۳۳٫
[۲۱] . صحیفه امام، جلد ۴، ص۳۵۴٫
[۲۲] . صحیفه امام، جلد ۶، ص۵۲۵، سخنرانی در جمع گروهی از عشایر لرستان، ۲۱/۱/۱۳۵۸٫
[۲۳] . صحیفه امام، جلد ۶، ص۵۷، ۱۶/۱۱/۱۳۵۷٫
[۲۴] . صحیفه امام، جلد ۷، پرسنل نیروی هوایی دزفول، و نمایندگانی از مردم الیگودرز، ۴/۲/۱۳۵۸٫
[۲۵] . طوبی کرمانی،«عدالت در قرآن به عنوان پیش نیاز صلح واقعی»، پیشین، ص ۲۰۸٫
[۲۶] . ملاک السیاسه العدل.
[۲۷] . جلال درخشه، «عدالت از دیدگاه امام علی(ع)»، پیشین، ص ۱۴٫
[۲۸] . همان، ص ۲۴٫
[۲۹] . صحیفه امام، جلد ۳، ص۳۲۲، ۲۴/۱۱/۱۳۵۶،
ما در جمهوری اسلامی شعارمان عبارت است از توحید، از ولایتالله و ولایت اولیاءالله، عدالت اجتماعی، تکریم انسان؛ این شعارهایی که ما داریم و دنبالش هستیم، اینها است، و اینها دشمن دارد.(مقام معظم رهبری)