برای بررسی رابطه دین و رسانه، شناخت چیستی و کیستی رسانه ها از اهمیت حیاتی برخوردار می شود.
بررسی رابطه چیستی و کیستی رسانه از دو نظر مهم است، نخست از جهت نقشی که رسانه در جهان ایفا میکند و دوّم از نظر نقشی که امروز رسانه داران در جهان ایفا میکند. وقتی ما ازدین سخن میگوییم منظور دین اسلام است. آن هم اسلام ناب محمدی است. همان اسلامی که موجب پیدایش انقلاب اسلامی در ایران و حرکتهای اسلامی اصیل مثل حزبالله لبنان و انصار الله یمن شده است. هدف این بحث آشنایی ما با چگونگی رابطۀ این دو عامل مهم و تأثیر گذار در جهان امروز است. یعنی همچنین شناخت ظرفیت عظیمی که امروز رسانههای جدید میتوانند برای توسعۀ پیام و گسترش معارف اسلامی در جهان امروز داشته باشند.
ضمنا متوجه شویم در چه شرایطی میتوانیم بهترین استفادۀ ممکن را از ظرفیت عظیم رسانه در جهت گسترش دعوت اسلامی در جهان امروز داشته باشیم. احیانا حرکتهای تبلیغی اسلامی، هنگامی که میخواهد از ظرفیت عظیم رسانهای استفاده کند ممکن است از چه ناحیههایی با محدودیت روبرو شود. چکار باید کرد که این محدودیتها برطرف شود.
رسانه چیست؟
رسانه از نظر لغوی اسمی است که «وسیله بودن» را افاده میکند. در زبان فارسی هر گاه بعد از فعل امر حرف ه اضافه شود واژهای به وجود میآید که وسیله بودن را افاده مینماید. به عنوان مثال گوی و گویه! گزین و گزینه! پوی و پویه! پویه یعنی وسیلۀ پوییدن و حرکت کردن. گزینه یعنی وسیلۀ گزیدن و انتخاب کردن! مال و ماله! ماله یعنی وسیلۀ مالیدن! گچکارها ماله دارند و گچ را به وسیلۀ ماله به دیوار میمالند و کار گچکاری را انجام میدهند. رسان و رسانه! رسانه یعنی وسیلۀ رساندن. وسیلهای که با آن میشود مطلبی را افاده کرد و پیامی را رساند. معنایی را رساند و این مفهوم لغوی کلمۀ رسانه است. اما امروز اصطلاحا وقتی میگوییم رسانه منظورمان وسیلۀ رسانیدن پیام از پیامدهنده به پیام گیرنده است. اولین رسانۀ ما خود اندامی است که ما به عنوان دهان میشناسیم و در اختیار داریم دهان وسیلۀ رسانیدن پیام است. چرا؟ چون ما به وسیلۀ دهانمان گفتگو میکنیم. یکی از کارکردهای این دستگاهی که در بدن ما تعبیه شده رسانیدن پیام است. این یک رسانه است. همین عضوی که به عنوان زبان در دهان ما وجود دارد بخشی از سازهای است که به عنوان اولین رسانه در اختیار هر انسان است. در طول قرون رسانههای دیگری هم به وجود آمدهاند. مثل الواح سنگی، الواح گِلی و اشکال متنوعی که به وسیلۀ آن ها و فنون و ابزارها انسانها امر انتقال پیام را امکانپذیر مینمودند.
وقتی که ما در مورد رسانه بحث میکنیم در حقیقت یک طیف بسیار وسیع در نظر ما است. کل ابزار و وسایل انتقال پیام مد نظر ما است. ولی امروز اغلب وقتی که از کلمۀ رسانه استفاده میشود همین رسانههای الکترونیکی مدّ نظر می باشد. مثل رادیو، تلویزیون، ماهواره اینترنت و فضای مجازی که به عنوان رسانههای جدید شناخته میشوند که بسیار کاربرد دارند.
در مورد رسانه چیستی و به کیستی آن باید پرداخت. وقتی میگوییم رسانه چیست؟ پاسخ این است که همین وسیله وسیله انتقال پیامی که در اختیار است زبان یک رسانه است. رادیو یک رسانه است. تلویزیون به معنی تجهیزات فنی آن یک رسانه است. این چیستی رسانه است. اگر در قدیم از الواح سنگی استفاده میکردند آن الواح سنگی چیستی رسانه بودند. یا اگر از الواح گِلی استفاده میکردند همینطور! اگر از چاپ و کاغذ استفاده میشد همینطور! از رادیو و تلویزیون همینطور! اینها چیستی رسانه است.
اما رسانه ها کیستی هم دارند. کیستی رسانه به وسیلۀ کسانیک که یک رسانه را به استخدام خود در میآورند به وجود میآید. مثل کیستی بیبیسی. بیبیسی مجموعهای از سیم و ادوات الکترونیک و امواج گوناگون نیست. بیبیسی ترکیبی از این چیستیها به اضافۀ چندین و چند کیستی است. آن که فیلم میسازد. آن که فیلمبرداری میکند. آن که دوبلاژ میکند. آن که صدا گذاری میکند. آن که یک سناریو را صدا گذاری میکند. آن که یک متن را مینویسد. آن که یک سناریو را مینویسد. آن که یک خبر را تهیه میکند. آن که یک تفسیر سیاسی را تهیه میکند. اینها همه کسانی هستند که در کیستی رسانه تأثیر دارند. بنابراین رسانهها در چیستی تفاوت زیادی با یکدیگر ندارند. اما در کیستی میتوانند تفاوت زیادی داشته باشند. چون پای انسان در میان است. در کیستی رسانهها پای انسان در میان است. در چیستی رسانهها نه، پای انسان در میان نیست. این عضوی که در دهان ما وجود دارد از نظر فیزیولوژیک و بافت و عضلاتی که دارد خیلی شبیه است و به آنچه در دهان همه است. اما اندیشهای که این زبان را به کار میگیرد مثل هم نیست. بنابراین فرق است بین این که ارسطو صحبت میکند یا ابن سینا صحبت میکند. فارابی صحبت میکند یا ابوریحان بیرونی صحبت میکند. ابن خلدون صحبت میکند یا هگل صحبت میکند. عضوی که دردهان اینهاست و آن دستی که قلم را به وسیلۀ اینها به گردش میآورد اینها چیستیهای رسانه ای هستند. ولی آن ترکیبی که از قلم و دست و اندیشه به وجود میآید کیستی یک رسانه را به وجود میآورد. ماهیت کیستی شناسانۀ رسانهها ریشه در نوع شناختی دارد که ما باید آن شناخت را از انسان داشته باشیم. در حقیقت بحث بسیار مهم اینجاست. تکنولوژی چیستی رسانه ها را و انسان ها در یک ترکیب سیستمی با تکنولوژی کیستی رسانه ها را به وجود می آورند.
مسئولیت اصلی در رسانه اسلامی برعهده بخش انسانی این رسانه هاست که کیستی رسانه را بوجود می آورند.