گروه اقتصادی – مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد نوشت: در نیمه اول سال ۹۷ که اعمال تحریم‌های جدید از سوی دولت آمریکا قطعی شد، بسیاری از شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگانی که با شرکای ایرانی کار می‌کردند، بار سفر را بسته و از ایران رفتند. تصور اولیه این بود که با رفتن خارجی‌ها تولیدات کشور در بخش‌هایی که وابسته به شرکای خارجی است، با افت قابل‌توجه روبه‌رو خواهد شد، البته این موضوع قابل کتمان نیست؛ برای مثال طبق آمارهای وزارت صمت، تولیدات خودروسازان در سال ۹۸ در مقایسه با قبل از تحریم‌ها، کاهش ۴۰ درصدی را تجربه کرده بود؛ اما برخلاف خودروسازان، این وضعیت در بخش لوازم‌خانگی کاملا برعکس بوده و آمارها نشان می‌دهد با اعمال تحریم‌ها و خروج خارجی‌ها از بازار ایران، ممنوعیت واردات لوازم‌خانگی و همچنین کاهش نسبی قاچاق، تولید داخلی در حوزه لوازم‌خانگی در مقایسه با قبل از تحریم‌ها، به‌طور میانگین رشد ۴۴ درصدی را تجربه کرده و این میزان در بخش‌هایی مانند تولید یخچال و فریزر بیش از صددرصد بوده است.
به گزارش بولتن نیوز به نقل از روزنامه فرهیختگان، طبق آمارها درحال‌حاضر بیش از ۳۰۰ برند لوازم‌خانگی در کشور فعال بوده که تولیدات خود را در بخش تولیدات کارخانه‌ای، تولیدات کارگاهی و تولیدات زیرپله‌ای روانه بازار می‌کنند. همچنین آمارها نشان می‌دهد طی دو سال اخیر داخلی‌سازی از حدود ۳۰ درصد به ۷۰ درصد رسیده و فعالان این حوزه توانسته‌اند جلوی خروج ۸ میلیارد دلار ارز از کشور را بگیرند. با این حال، فعالان این حوزه می‌گویند عدم‌دسترسی به مواد اولیه (ورق فولادی و محصولات پتروشیمی) با قیمت منصفانه، آنان را با خودتحریمی داخلی روبه‌رو کرده است.
رشد ۴۴ درصدی تولید در دوره تحریم
درخصوص تولید محصولات لوازم خانگی با توجه به اینکه آمارهای مستند مربوط به برخی اقلام منتخب تولید بوده و وزارت صمت نیز صرف آمار تولید تلویزیون، یخچال و فریزر، ماشین لباسشویی و کولر آبی را به صورت ماهانه ارائه می‌دهد، تقریبا همه آمارهای تولیدات این بخش مربوط به سه قلم اصلی (تلویزیون، یخچال و لباسشویی) است. براساس آمارهای وزارت صمت در ۹ماهه امسال ۹۰۱ هزار و ۵۰۰ دستگاه انواع تلویزیون، یک میلیون و ۴۸۴ هزار دستگاه یخچال و فریزر و ۷۶۹ هزار و ۴۰۰ دستگاه ماشین لباسشویی تولید شده که در مقایسه با ۹ماهه سال گذشته به ترتیب در بخش تولید تلویزیون رشد ۵۷٫۶درصدی تجربه شده، و یخچال و فریزر رشد ۲۸٫۵ درصدی داشته و در ماشین لباسشویی نیز حجم تولید رشد ۵۹درصدی را تجربه کرده است.
این آمارها از این منظر امیدوارکننده است که مقایسه تطبیقی ارقام تولید ۹ماهه امسال با شرایط قبل از تحریم‌های جدید آمریکا (شروع از نیمه دوم سال ۹۷) نشان می‌دهد با وجود خروج تولیدکنندگان خارجی که بسیاری از آنها مستقیم و غیرمستقیم در ایران تولید داشتند یا به صورت مونتاژ با شرکت‌های داخلی همکاری داشتند، تولید محصولات لوازم خانگی کشور نه‌تنها کاهشی نبوده، بلکه بعد از اعمال تحریم‌ها با افزایش عمق داخلی‌سازی و فعال شدن ظرفیت‌های خالی، تولید شرکت‌های ایرانی رشد بسیار چشمگیری داشته است، به‌طوری که براساس آمارهای وزارت صمت تولید تلویزیون در کشور درحالی در ۹ماهه سال ۹۶ (یکسال قبل از شروع تحریم‌های جدید) ۸۴۴ هزار دستگاه بوده که این تعداد با رشد ۷ درصدی به ۹۰۲هزار دستگاه در ۹ماهه امسال رسیده است. در بخش یخچال و فریزر نیز این تعداد در ۹ماهه سال ۹۶ حدود ۷۳۵هزار دستگاه بوده که با رشد خیره‌کننده ۱۰۲ درصدی به یک میلیون و ۴۸۴ هزار دستگاه رسیده است. در حوزه ماشین لباسشویی تولید داخلی از ۶۲۷ هزار دستگاه در ۹ماهه سال ۹۶ با رشد ۲۳ درصدی به ۷۶۹هزار دستگاه در ۹ماهه سال جاری رسیده است. در مجموع اگر تولید این سه محصول را مبنای قضاوت قرار دهیم، تولید لوزام خانگی در دوره تحریم به‌طور میانگین رشد ۴۴ درصدی را تجربه کرده است.
۷۰ درصد داخلی‌سازی شد
براساس گزارش‌های وزارت صمت، در سال‌های گذشته و تا قبل از شروع دوره جدید تحریم‌های آمریکا، بیش از ۶۰ درصد بازار لوازم خانگی ایران در اختیار برندهای خارجی بوده که با بازگشت تحریم‌های جدید، این ظرفیت خالی ماند. با رفتن برندهای خارجی از بازار ایران، فضا برای حضور تولیدکنندگان داخلی فراهم شد و آنچنان که صادقی‌نیارکی، معاون امور صنایع وزیر صمت گفته، درحال حاضر عمق ساخت داخل در صنعت لوازم خانگی بزرگ به‌طور متوسط حدود ۷۰ درصد بوده و تولید داخل پاسخگوی ۱۰۰ درصد نیاز داخلی است. وی می‌گوید در سال گذشته حدود ۹ میلیون دستگاه لوازم خانگی تولید شده و در سال جاری برآوردها این است که این تعداد به ۱۲ میلیون دستگاه نیز برسد. در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران نیز به «فرهیختگان» می‌گوید: «در برخی محصولات عمق داخلی‌سازی بالاتر هم بوده و در برخی ممکن است این مقدار پایین‌تر از ۵۰ درصد باشد اما نکته امیدوارکننده این است که در اغلب لوازم خانگی بزرگ عمق داخلی‌سازی بالاتر از ۵۰ درصد و میانگین آن ۷۰ درصد است.»
صرفه‌جویی ۸ میلیارد دلاری
آمارهای واردات لوازم خانگی افزایش عمق داخلی‌سازی را تایید می‌کند، چراکه براساس داده‌های گمرک ایران، برای مثال واردات ماشین لباسشویی در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ به ترتیب ۱۹۷ و ۲۱۰ میلیون دلار بوده که این میزان در سال ۹۷ به ۱۳٫۵ میلیون دلار و در سال ۹۸ نیز به صفر رسیده است. درخصوص یخچال و فریزر نیز طبق آمارها، میزان واردات این محصولات در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ به ترتیب حدود ۳۴۸ و ۳۱۲ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۹۷ به ۳۷ میلیون دلار تنزل یافته و در سال گذشته و امسال نیز با مصوبه دولت، واردات اقلام لوازم خانگی ممنوع شده است.
آن‌طور که در آمارهای وزارت صمت آمده است، تولید لوازم خانگی در ایران درحال حاضر حدود یک میلیارد دلار ارزبری دارد، اما حدود ۸ میلیارد دلار کالای تولید داخل جایگزین این مقدار ارز می‌شود که اگر این کالاها در داخل تولید نمی‌شد، در آن صورت باید ۸ میلیارد دلار ارز برای واردات لوازم خانگی اختصاص می‌یافت. لازم به ذکر است رقم یک میلیارد دلار واردات مربوط به مواد اولیه و برخی قطعات است که در بخش تعمیق داخلی‌سازی نیز به آن اشاره شد.
برندهای پیشتاز لوازم خانگی
قیمت، کیفیت، استانداردهای ایمنی، قیمت مناسب، منحصربه‌فرد بودن، طراحی زیبا، فناوری پیشرفته، اصالت، پایداری سازگاری با محیط‌زیست، صرفه‌جویی در انرژی و… مواری هستند که متقاضیان در خرید اقلام مصرفی و ازجمله لوازم خانگی این موارد را به‌عنوان شاخص‌های ارزیابی محصول مدنظر دارند. براین اساس، محصولات و برندهایی که مخاطبان و متقاضیان انتخاب می‌کنند، بستگی به نمره بالایی است که یک محصول و برند از دیدگاه مخاطب می‌گیرد. در این خصوص در حوزه بین‌المللی بررسی‌های مرجع آماری Statista نشان می‌دهد «ساخت ایران» بین ۱۶۰کشور بررسی شده، در ردیف ۵۰کشور اول قرار داشته و در مقایسه با اغلب کشورها نمره نسبتا خوبی ازسوی خریداران دریافت کرده است. درخصوص بازار داخلی نیز گرچه هیچ نهادی گزارش مستندی تاکنون از جایگاه برچسب ساخت ایران منتشر نکرده، اما آمارهای سال۱۳۹۸ شرکت دیجی‌کالا به‌عنوان بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کشور نشان می‌دهد در نیمه اول سال۱۳۹۶ نسبت خرید کالاهای ایرانی در این فروشگاه ۴۲ به ۵۸درصد به‌نفع کالاهای خارجی بوده، اما تا سال۱۳۹۸ ورق کاملا برگشته و سهم کالاهای ایرانی از کل فروش این فروشگاه آنلاین به حدود ۶۹درصد و سهم کالاهای خارجی از کل فروش آن نیز به ۳۱درصد رسیده است.
طبق آمارهای این فروشگاه آنلاین، تعداد کسب‌وکارهای ایرانی فعال در پلتفرم مارکت‌پلیس دیجی‌کالا از هزار و ۹۴کسب‌وکار در سال۱۳۹۵ به ۶۱هزار و ۱۴کسب‌وکار در پایان سال۱۳۹۸ رسیده و بین دومیلیون و ۲۳۸هزار کالای ایرانی، ۱۰برند ایرانی ایکس‌ویژن، پارس‌خزر، مهیاپروتئین، چشمه نور، تسکو، پاکشوما، اخوان، امرسان، کامان و ایستکول به‌ترتیب پرفروش‌ترین برندهای داخلی هستند. نکته جالب‌توجه نیز اینکه از ۱۰برند پروفروش این شرکت، ۶برند در حوزه لوازم خانگی و چهار برند دیگر مربوط به بخش‌های دیگر است. بررسی جزئی‌تر در حوزه لوازم خانگی نیز نشان می‌دهد طی سال گذشته پرفروش‌ترین برندهای حوزه تلویزیون این فروشگاه به‌ترتیب شامل سهم برندهای ایکس‌ویژن، سامسونگ، تیسیال، جیپلاس، سونی، پاناسونیک، هایسنس، شهاب، الجی و فیلیپس بوده است. در بخش یخچال و فریزر نیز پرفروش‌ترین برندهای این فروشگاه آنلاین به‌ترتیب برندهای امرسان، ایستکول، الجی، سامسونگ، دوو، بوش، پارس، هیمالیا، فیلور و الکترواستیل بوده است.
قاچاق قانونی ادامه دارد!
یکی دیگر از چالش‌های تولید لوازم خانگی در ایران، موضوع قاچاق است. آن‌طور که حمیدرضا دهقانی‌نیا، سخنگوی ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در یک برنامه تلویزیونی اظهار داشته، در سال‌های گذشته سالانه حدود ۲/۲میلیارد دلار لوازم خانگی به‌صورت قاچاق وارد کشور شده است.
در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران به «فرهیختگان» گفت: «برآورد ما از حجم قاچاق لوازم خانگی در سال گذشته حدود ۲میلیارد دلار است.» درکنار این موضوع، نکته دیگر درخصوص قاچاق لوازم خانگی، واردات غیرقانونی است. براین اساس درحالی که واردات کالاهای گروه«۴» که کالاهای غیرضروری و مصرفی هستند، حدود دوسال است که ممنوع شده و تحت هیچ شرایطی امکان ورود آنها با توجه به شرایط ارزی کشور وجود ندارد، اما آذرماه امسال خبری پرحاشیه و چالش‌برانگیز در حوزه لوازم خانگی رسانه‌ها را فرا گرفت. مقامات گمرک از توقف ۴۲۰کانتینر لوازم خانگی بوش در گمرک بندرعباس خبر دادند. موضوع به همین‌جا ختم نشده و در روزهای اخیر، طبق اعلام معاون فنی گمرک ایران، امکان ترخیص آن‌دسته از کالاهای گروه«۴» (واردات ممنوع) که دارای ثبت سفارش بانکی بوده و قبل یا حتی بعد از تاریخ ممنوعیت تامین ارز شده باشند، بدون قید زمانی فراهم شده است. تجربه سال‌های پیش نشان می‌دهد واردات در زمان ممنوعیت کالاها که ازجمله در حوزه واردات خودرو و لوازم خانگی و امثال آن مسبوق‌به‌سابقه است، یکی از ترفندهای برخی واردکنندگان است که باید آن را در رده قاچاق قانونی دانست، چراکه این اقلام را واردکنندگان با فرض اینکه مسئولان گمرک و دولت تحت‌فشار ترخیص خواهند کرد، وارد کشور می‌کنند.
لوازم خانگی در سیطره خودتحریمی
آن‌طور که رئیس هیات‌مدیره انجمن صنایع لوازم خانگی ایران می‌گوید با کاهش شدید قدرت خرید مردم در سال جاری، این مساله روی تقاضای لوازم خانگی اثر بسیار منفی داشته است. وی می‌گوید طبیعی است که با افزایش قیمت لوازم خانگی که امسال به دلیل گرانی مواد اولیه دو مرتبه شاهد آن بودیم، تعدادی از مصرف‌کنندگان از بازار خارج می‌شوند. تولیدکنندگان داخلی این روزها به دلیل کاهش قدرت خرید مردم امیدوارند نرخ ارز کاهش یابد و در قیمت‌های پایین تثبیت شود تا تقاضا در بازار افزایش یابد.
علیرضا دانیالی معتقد است با کاهش نرخ ارز و مواد اولیه به‌طور قطع بعد از بازه‌ای چند ماهه قیمت لوازم خانگی کاهش خواهد یافت و این‌گونه مردم قدرت خرید خود را بازخواهند یافت. اما به هر حال تولیدکنندگان در صورتی می‌توانند تولید خود را ادامه دهند که مصرف‌کنندگان در بازار حضور داشته باشند و اگر کاهش تقاضا ادامه‌دار باشد، حتما در تولید و اشتغال اثر منفی خواهد داشت.
وی ادامه می‌دهد: «تنها در صورتی که قیمت دلار کاهش یافته و تثبیت شود، آنگاه تولیدکنندگان لوازم خانگی قادر به خرید مواد اولیه و برنامه‌ریزی برای تولید خواهند بود و می‌توانند متناسب با آن کاهش قیمت داشته باشند. این درحالی است که متاسفانه دلار هنوز در بازه نوسان بالایی دارد.» وی ادامه می‌دهد: «در این میان حتی قیمت مواد اولیه تولید لوازم خانگی درحال گران شدن چندباره است و هیچ یک کاهش قیمت را تجربه نکرده‌اند. ورق فولادی و مواد پتروشیمی همچنان افزایش قیمت را تجربه می‌کنند و به همین دلیل نمی‌توان انتظار کاهش قیمت در این بازار را داشت.»
موضوع گرانی مواد اولیه حالا اعتراض اغلب تولیدکنندگان لوازم خانگی را نیز به دنبال داشته و آنها می‌گویند یکی از بزرگ‌ترین مشکلات این حوزه که موجب افزایش بهای تمام شده محصولات و کاهش قدرت خرید مردم شده، «نرسیدن مواد اولیه به خط تولید با نرخ مناسب» است. به‌عنوان مثال شرایط توزیع ورق فولاد به‌عنوان یکی از مواد اولیه اساسی موردنیاز تولیدکنندگان لوازم خانگی از گذشته بدتر شده و کارخانه‌های فولادی به علت اینکه در این آشفته بازار، حداکثر سود را به جیب می‌زنند، نمی‌خواهند این بازار به آرامش برسد.» به گفته فعالان صنعت لوازم خانگی، اغلب تولیدکنندگان، ورق فولادی و محصولات پتروشیمی را به بالاترین قیمت از بازار آزاد تامین می‌کنند و محصولاتی که در بورس کالا عرضه شده، چندان به‌دست تولیدکنندگان نرسیده است.
در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران نیز به «فرهیختگان» می‌گوید: «تلاش‌های خوبی درخصوص تعمیق داخلی‌سازی انجام شده با این حال یکی از مشکلات تولید لوازم خانگی، عدم دسترسی به مواد اولیه با قیمت مناسب است.» وی با انتقاد از افزایش چندین باره قیمت‌ها در بخش‌های فولاد و پتروشیمی که بخش عمده و اصلی مواد اولیه تولید لوازم خانگی از این بخش‌ها تامین می‌شود، می‌گوید: «به‌رغم اینکه این بخش‌ها از یارانه‌های انرژی و… برخوردارند، اما با افزایش قیمت‌ها و عدم مدیریت توزیع مواد اولیه، به نوعی بخش‌های تولیدی و ازجمله تولید لوازم خانگی را در شرایط خودتحریمی قرار داده‌اند.» غزنوی معتقد است با کاهش تقاضا در بازار لوازم خانگی، تولیدکنندگان تلاش‌های زیادی برای کاهش قیمت‌ها کرده‌اند، اما متاسفانه رها شدن قیمت مواد اولیه بخش‌های پتروشیمی و فولاد هرگونه اصلاح قیمت در بازار لوازم خانگی را غیرممکن می‌سازد.