«بهره وری» در فرهنگ های گوناگون معانی مختلفی دارد و هر فرهنگی با توجه به نگاهی که به انسان و جایگاه او در کائنات داشته است تعریفی متفاوت را از بهره وری بیان می نماید. با مطالعه و تامل در منابع اصیل فرهنگ اسلامی ـ ایران همچون قرآن کریم و عترت (ع) و نیز ادب و هنر پارسی می توان بهره وری را در آینه فرهنگ خودی دریافت و آن را از دیگر تعاریف تمیز داد.[۱] امروزه به دلیل کاهش منابع و افزایش جمعیت و نیازها، بهرهوری به عنوان یک اهرم مؤثر در مدیریت و رهبری جامعه، توجه دانشمندان علوم گوناگون را به خود جلب کرده است. در این میان، دین اسلام به عنوان آخرین دین الهی که داعیه ارائه برنامه کامل و جامعِ مورد نیاز انسان معاصر را دارد نیز درباره بهرهوری-درست انجام دادنِ کارِ درست، یعنی تلفیقی از کارآیی(نسبت ستاده به داده) و اثربخشی(مقایسه نتیجه با اهداف)- با دیدگاه فرهنگی، بر پایه نظام جامع بهرهوری با تأکید بر نقش محوری انسان، هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی، نکات بدیع و منحصر به فردی را از طریق آیات قرآن کریم و سیره ائمه معصومین(ع) فراروی مسلمانان نهاده است تا در گام نخست درباره آن بیندیشند و در گام بعدی، آموزههای بهرهوری را به کار گیرند. منشور بهرهوری قرآن کریم در سوره عصر گزارش شده است. استفاده بهینه از عمر به عنوان تنها سرمایه زندگی؛ ایمان، به عنوان قوه محرکه و معدن انگیزهسازیِ انسان که به همراه معرفت، عبادت و یقین موجب افزایش نامحدود بهرهوری در افکار، کردار و گفتار انسان میشود و نتیجه بهرهوریِ ایمان، که در عمل صالح و مخلصانه رخ مینماید که هم در ارتقای بهرهوریِ فردی مؤثر است و هم در افزایش بهرهوری اجتماعی و نهایتاً سفارش به حق و صبر، که دو لازمه بهرهوری فردی و اجتماعیاند، از مهمترین ویژگیهای مؤمنان بهرهور در قرآن کریم است.
دستاندرکاران عرصۀ اقتصاد، سیاست و مدیریت جامعه، افزایش بهرهوری را در اولویت برنامههای خود قرار دهند. دانشمندان، نخست از چشمانداز اقتصاد(منابع زیرزمینی، انرژی، ماشینآلات، زمین و ساختمان) به بهرهوری نگریستند، سپس با عینک مدیریت(کیفیت، تخصص، روابط مدیر و کارکنان، تولید، آموزش و برنامهریزی) آن را تعریف کردند، چند مدتی نیز قوانین و مقررات دولتی، تکنولوژی، ارتباطات، بازار، محیط و در برترین حالت، منابع انسانی با رویکرد اقتصادی را کانون مدلها و تعریفهای بهرهوری خویش قرار دادند که همچنان این راه ادامه دارد. بر خلافِ تعاریف بالا که یکسر در فضای مادی بالیدن گرفتهاند، ادیان ابراهیمی و به ویژه دین حیاتبخش اسلام، انسانِ الهی را محور و روح ِبهرهوری تعریف کردهاند.
گر چه مفهوم «بهرهوری» در ادبیات اقتصادی بیش از دو قرن سابقه دارد، اما مفهوم واقعی و امروزین بهرهوری از نیمه دوم قرن بیستم و پس از جنگ دوم جهانی متجلی شده و مصداق یافته است. استفاده بهتر از امکانات موجود، تولید کالاها و خدمات با هزینه و زمان کمتر، انجام کار درست به روش صحیح، کارآیی به اضافۀ اثربخشی و غیره از جمله تعاریفی است که به تدریج برای تعریف و توصیف مفهوم بهرهوری به کار گرفته شده است. «بهرهوری» به لحاظ واژه شناسی، برگردان واژه انگلیسی “productivity” به معنای قدرت و قابلیت تولید است. لغت «بهرهوری» از نظر ادبی از واژه «بهرهور» مشتق شده و به معنای بهرهبر، سودبرنده و کامیاب است. با تسامح میتوان گفت که واژههایی مانند «رشد» و «صلح» و اشتقاقات گوناگون «حسن» به ویژه «حُسْناً» به صورت وصفی تا حدودی بخشی از معانی این واژه را به ذهن متبادر میسازد.[۲] بهرهوری دارای سه مؤلفه مهم است: کارایی، ثمربخشی و به کارگیری مداوم عوامل تولید.[۳] کارایی به مفهوم اجرای درست کارهاست، در حالیکه ثمربخشی به معنای اجرای کارهای درست میباشد.
الف) کارایی:
کارایی به مفهوم اجرای درست کارها و یکی از اجزای مهم بهرهوری است. اجرای درست کارها هنگامی عملی میشود که کار به دست کاردان دلسوز سپرده شود. اصل در هر نظام اقتصادیِ معقول این است که مردم صاحب کار و حرفه هستند و خودشان امور مربوط به خود را رتق و فتق میکنند. هنگامی که نتوانستند، دولتْ کارِ بر زمینمانده را انجام میدهد تا متولی آن پیدا شود. بنابراین، سازوکار برنامهریزی ارشادی به کار میافتد تا سیاستهای «خصوصیسازی فقرزدا»، «آزادسازی تجاری فقرزدا» و «مقرراتزدایی عقلانی» را در مسیر «صنعتیشدن عقلانی» هدایت کند.
ب) ثمربخشی:
تعیین اهداف درست اقتصادی در یک نظام اقتصادی، جامعه و افراد را در صراط مستقیم قرار داده و سرعت حرکت نظام را شتاب بخشیده و از سردرگمی و بلاتکلیفی بنگاههای اقتصادی جلوگیری میکند. اگر هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، رفاه عمومی آحاد جامعه و افزایش توان اقتصادی جامعه است، میبایست از طریق دو سازوکار برنامهریزی ارشادی و صنعتیشدن عقلانی، اهداف کلی درست نظام اقتصادی را تعیین کرد. این اهداف کلی باید هدف نهایی را تأمین کنند. قهراً رشد اقتصادی مداوم (نه لزوماً رشد حداکثر)، کاهش مداوم نابرابری و حذف فقر، از جمله اهداف کلیای هستند که میتوانند آن هدف نهایی را تأمین کنند. بنابراین، وفاق بر این اهداف و تمرکز بر آنها در سیاستگذاریها، موجب اثربخشی راهبرد پیشرفت اسلامی خواهد شد. لازم به ذکر است، اکثر راهبردهای توسعه اقتصادی، یا بر رشد تمرکز کردهاند یا بر توزیع و در بیشتر کشورهای در حال توسعه، این باور حاکم بوده است: اول رشد، بعد توزیع.
ج) به کارگیری مداوم عوامل تولید:
اشتغال کامل منابع تولید، جزء سوم بهرهوری است. کارایی اقتصاد کلان، در اشتغال کامل منابع تولید نهفته است و وظیفه الهی هر جامعه به عنوان یک کل، بهرهبرداری از تمامی منابع خداداد و معطل نگذاشتن آنها میباشد. این قسم از کارایی، بسیار مهمتر از کارایی اقتصاد خرد است که در مبحث قبلی، یعنی «سیاستهای کارایی» بدان پرداخته شد. در واقع، هنگام تعارض بین کارایی خرد و کارایی کلان، میبایست به کارایی کلان بها داد؛ زیرا تخصیص غلط منابع، همواره کمخطرتر از بیکار ماندن منابع است. درواقع، هزینههای فعالیت تجهیزات سرمایهای فقط برای یک نوبت (شیفت) کار و نه دو یا سه نوبت و هزینههای (مادی و معنوی) بیکاری گسترده نیروی کار، میتوانند خیلی بالا باشند.
بنابراین، کارایی اقتصاد کلان یا سیاست اشتغال کامل منابع تولید، یک هدف کلیدی در تمامی سیاستگذاریهای نظام اقتصادی اسلام است؛ البته اگر قرار است این سیاست به کاهش یا حذف فقر منجر شود، میبایست رشد اقتصادی در بخشهایی متمرکز شود که منابع عمده معیشت فقرا در آنجا هستند. مناطق محروم، روستاهای دورافتاده و حاشیه شهرها، نیازمند توجه ویژه هستند. سیاستهای پولی و مالی انبساطی دولت، همراه با کنترل تورم در یک دامنه خاص از یک سو و تشویق بخش سوم به سرمایهگذاری در بخش عمومی از سوی دیگر، سیاستهای بخشی کشور در زمینه ساخت مسکن و توسعه روستایی، میتوانند اجزایی از یک سیاست اشتغال کامل باشند. در مجموع، دو درس اساسی بهرهوری از منظر اسلام این است:
اولاً، بهرهوری باید در تمامی بخشهای مدرن و سنتی بالا برود. اینکه یک بخش مدرن رشد کند و دیگران به آن بخش منتقل شوند؛ ثانیاً، منابع طبیعی و اعتباری نباید بیش از قدرت و توان یک فرد و بنگاه واگذار شود؛ زیرا این سرمایهها و امکانات تولیدی، با کاهش بازده مواجه میشوند؛ ضمن اینکه ممکن است حق دیگران و حق نسلهای آتی نیز ضایع شود.[۴] بر این اساس، اهداف بهره وری بر اساس موازین اسلامی در اقتصاد مقاومتی عبارتند از:
الف) افزایش کیفیت
نخستین و مهمترین هدف بهرهوری، افزایش کیفیت است؛ زیرا انتظار بهرهوری بدون ارتقای کیفیت، انتظاری بیهوده به نظر میرسد. افزایش کیفیت میتواند شامل بهبود امور مادی نظیر تولید کالا و خدمات و بهبود شرایط کار و امور معنوی نظیر بهبود عمر و زندگی، عبادت و اجرای احکام الهی باشد. خوشبختانه در اسلام به افزایش کیفیت توجه ویژهای شده است به گونهای که در آیات نورانی قرآن، بارها انسان به انجام بهترینها دعوت شده است. آیات زیر بیانگر این واقعیت است:
- «یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ؛ آنچه را بهتر است، بگویید.»[۵]
- «الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ به سخن گوش فرا میدهند و از بهترین آن پیروی میکنند.»[۶]
- «لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً؛ تا آنان را بیازماییم که کدامیک نیکوکارترند.»[۷]
- «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَ لاَ السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ؛ نیکی با بدی یکسان نیست. [بدی را] به آنچه بهتر است، دفع کن.»[۸]
بر اساس این آیات، انسان باید همواره در گفتار و رفتار خود در پی بهترینها باشد. ازاینرو، انسانِ تربیت شده در مکتب اسلام، هرگز بین خوب و بد، بد را انتخاب نمیکند و بین خوب و خوبتر، از خوبتر روی برنمیتابد. همچنین در جایی که کار مراتب و درجاتی دارد، با گزینش عالیترین مرتبه و درجه، به کار خود کیفیت میبخشد. البته برای دستیابی به این مهم(افزایش کیفیت)، نیازمند به کارگیری مفاهیم و معیارهای ارزشی در عمل است که او را در رسیدن به اهداف متعالی به ویژه به دست آوردن رضایت الهی (قرب الی اللّه) جهت دهد.
ب) افزایش تولید و خدمات
از دیگر اهداف مهم بهرهوری، بهرهبرداری بهینه از امکانات و منابع موجود برای افزایش تولید و خدمات است. میتوان با به کارگیری فنآوریهای جدید، آموزش صحیح فنون کار و ابزار، اصلاح روشها از جمله حذف کارهای زاید، انجام کارهای لازم و جابهجایی افراد، به این مقصود رسید و با کمترین تلاش، بیشترین نتیجه یا به عبارتی، بالاترین بهرهوری را داشت. بهرهوری بالاتر، به مفهوم تکمیل و تولید کالاهای بیشتر با همان مقدار منابع، یا دستیابی به محصول بیشتر از نظر حجم و کیفیت با همان مقدار نهاده است. در اسلام، هدف از بهرهبرداری بهینه از منابع و امکانات برای افزایش تولید، برطرف ساختن نیازهای مادی و معنوی زندگی انسان در راه رشد و تعالی است. به تعبیر علامه جعفری؛ هدف از بهرهوری، مرتفع ساختن نیازهای مادی و معنوی در زندگانی است؛ مخصوصاً با توجه به اینکه بعضی از نیازها مربوط به ورود انسانها به [حیات معقول] است که در مسیر حرکت هدفدار بشری است. امام علی علیهالسلام نیز در مورد استفاده بهینه از منابع و امکانات میفرماید: «از رحمت خدا به دور است کسی که با داشتن آب و زمین، فقیر باشد.» ایشان، بهرهگیری بهینه از منابع و امکانات را برای افزایش تولید، رفع نیازها و ریشهکنی فقر که یکی از موانع اساسی رشد و تعالی است، لازم و ضروری میداند.[۹]
ج) کاهش هزینه
کاهش هزینه، از دیگر اهداف فرهنگ بهرهوری است. در پرتو مدیریت خردمندانه میتوان با کاهش ضایعات، جلوگیری از اسراف و موارد دیگر، از خسارتهای احتمالی و هدر رفتن نیروهای مادی و معنوی فراوان پیشگیری کرد. در فرهنگ غنی اسلام نیز موارد فراوانی را میتوان یافت که به مؤمنان گفته شده است از منابع در اختیارشان درست استفاده کنند تا با پیشگیری از خسارت احتمالی، هزینهها را کاهش دهند. برای مثال، اسلام، مال و ثروت را در جامعه مایه قوام میداند. ازاینرو، برای پیشگیری از خسارتهای احتمالی ناشی از ندانمکاریهای سفیهان، اجازه نمیدهد مال و ثروت جامعه در اختیار آنان قرار گیرد. قرآن در این باره میفرماید: «وَ لا تُوتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیامًا؛ اموال خود را که خداوند آن را وسیله قوام زندگی شما قرار داده، به سفیهان ندهید».[۱۰] همچنین در مورد خوردن و آشامیدن میفرماید: «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا؛ و بخورید و بیاشامید و[لی] زیاده روی مکنید.»[۱۱] در این آیه، اسلام با سفارش به استفاده معتدل از خوراکیها و آشامیدنیها، میخواهد از اسراف که هزینه فراوانی به افراد تحمیل میکند، جلوگیری کند. هزینههای اضافه را نیز در مواردی که ضروریتر و مهمتر است، به کار گیرد تا فرد و جامعه، هر دو از آن بهرهمند شوند.
د) بهرهگیری بهینه از زمان
موضوع انباشت زمان و بهرهگیری بهینه از آن، همواره از اهداف بهرهوری بوده است؛ زیرا هر انسان و جامعهای که به مسئله انباشت و استفاده مناسب از زمان اهمیت ندهد، گرفتار پیچ و خمها و روزمرگیها خواهد شد. در نهایت، زمان را از دست خواهد داد و چنین جامعه و انسانی، دست خوش زیان خواهد بود. فراموش نکنیم که خداوند در سوره عصر به زمان سوگند یاد کرده و امام علی علیهالسلام نیز به غنیمت شمردن فرصتها تأکید فرموده است: «فرصتهای خیر را غنیمت بشمارید؛ که به راستی همانند گذشتن ابر میگذرد.» همچنین ایشان، انسان را از ضایع کردن اوقات بر حذر داشته است و میفرماید: «هرگاه فرصت به دست آمد، آن را غنیمت دان که ضایع کردن آن غصه است.» بنابراین، باید بهرهوری از زمان را زیربنای حرکت جامعه قرار داد و نظام اجتماعی را به گونهای طراحی و سازماندهی کرد که همه افراد جامعه ارزش زمان را دریابند و از هرزروی آن جلوگیری کنند.[۱۲] در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی آمده است: «محور قراردادن رشد بهرهوری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویتِ رقابتپذیری اقتصاد، ایجاد بستر رقابت بین مناطق و استانها و به کارگیری ظرفیت و قابلیتهای متنوع در جغرافیای مزیتهای مناطق کشور.»[۱۳] از این رو، بهره وری و اقتصاد مقاومتی دو موضوع تفکیک ناپذیر هستند و با این اوصاف، باید رو ش ها، رفتارها و آیین نامه ها نیز مطابق با فرهنگ بهره وری و اقتصاد مقاومتی تبیین گردد. اقتصاد مقاومتی، بهره وری حداکثری از حداقل منابع است و در فرایند اقتصاد مقاومتی با بهره گیری از امکانات موجود هر فرد وظایف مربوط به خود را انجام می دهد که در واقع بهره وری حداکثری از حداقل منابع است. با تغییرات ایجاد شده، تولیدکنندگان داخلی جهت رقابت با تولیدکنندگان خارجی تقویت شده اند و به دنبال افزایش کیفیت و رشد بهره وری هستند.
از منظری دیگر، منابع درآمدی کشور محدود است و اگر بخواهیم به رشد در اقتصاد برسیم، باید به سمت بهره وری، سرمایه گذاری و اقتصاد مقاومتی حرکت کنیم و یکی از وظایف مدیران بهره وری، نظم پذیری است؛ از جمله دلایل پیشرفت کشورهای صنعتی، برنامه ریزی، نظم پذیری و رفتن به سوی بهره وری و به نوعی اقتصاد مقاومتی است. افزایش توان علمی کارکنان، آموز ش های حین خدمت، ارائه آمار صحیح و واقعی و همچنین توجه به تحقیق و توسعه همگی در رشد بهره وری و نهایتاً یک جامعه بهره ور مؤثر است.[۱۴]
[۱]. علی رشیدپور و فرشاد نادری نیا، «بهره وری در آیینه فرهنگ اسلامی-ایرانی»، فصلنامه مدیریت فرهنگی، سال چهارم، شماره هشتم، تابستان۱۳۸۹، ص۳۹٫
[۲]. سیدمصطفی احمدی، «سوره عصر؛ منشور بهرهوری قرآن کریم»، فصلنامه پژوهش های قرآنی، سال شانزدهم، شماره۶۳-۶۲، تابستان و پائیز۱۳۸۹، صص۳۱۷-۳۱۴٫
[۳] . در خصوص مولفه ها و برداشت ها از بهره وری بنگرید به: غلام رضا خاکی، آشنایی با مدیریت بهره وری، تهران، کانون فرهنگی انتشاراتی سایه نما،۱۳۷۶٫
[۴]. مصطفی سمیعی نسب، تحلیل وظایف اقتصادی دولت جهت تحقق عدالت اقتصادی در الگوی ایده آل اقتصاد اسلامی، همان، صص ۹۱-۸۸٫
[۵] . آیه ۵۳ سوره مبارکه اسراء.
[۶] . آیه ۱۸ سوره مبارکه زمر.
[۷] . آیه ۷ سوره مبارکه کهف.
[۸] . آیه ۳۴ سوره مبارکه فصلت.
[۹] . حسین بافکار، بهرهورى در پرتو اسلام، قم، مرکز پژوهشهاى اسلامى صدا و سیما،۱۳۸۴، صص۲۵-۱۱٫
[۱۰] . آیه ۵ سوره مبارکه نساء.
[۱۱] . آیه ۳۱ سوره مبارکه اعراف.
[۱۲] . حسین بافکار، بهرهورى در پرتو اسلام، همان، صص۳۰-۱۱٫
[۱۳] . سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی،۱۳۹۲٫
[۱۴]. پیام بهره وری، «بهره وری محور اصلی اقتصاد مقاومتی»، خبرنامه ی انجمن بهره وری ایران(پیام بهره وری ایران)، سال اول، شماره اول، خرداد ۱۳۹۳، ص۲٫