چکیده مقاله:
زیستن و تکامل و رسیدن به کمال عالم‌های دنیا و برزخ و آخرت را در اختیار انسان قرار داده تا هدف از آفرینندگی که همانا تعالی وجودی آفریده‌هاست حاصل شود.
توجه به تعاریف مختلفی که در کتب و مقالات نسبت به واژه «روابط عمومی» شده و نیز آنچه در عملکرد این دانش یا فن در سطح دنیا مشاهده می‌کنیم، عناصر و یا محورهایی را به ما نشان می‌دهد همچون معرفی خود، تشویق مخاطب، تعریف کالا و… و در نهایت موفق شدن سازمان و مؤسسه برای طی مراحل رشد و کمال. اگر ما در این مقاله به علم بی‌نهایت خداوند متعال و به دوستی او نسبت به آفریدگانش و به کمال کتاب قرآن به عنوان کتاب هدایتی که کاملتر از آن وجود ندارد و این کتاب تا روز قیامت هدایتگر بشر در زمینه‌های مختلف زندگی است، به عنوان یک یا چند اصل موضوعی[۱] بنگریم، آنگاه می‌توانیم بگوییم اگر چه اغلب سازمآن‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی در دنیا با کالای مادی سروکار دارند اما نظر به ماهیت مرکب انسان، از عالم معنی و تجرد نیز نباید غافل بود گو اینکه ادیان الهی عالم ماده را مَرکب و معبری برای عالم تجرد شمرده و بنابراین سخن گفتن از آن و تلاش برای بهتر ساختن آن به گونه‌ای که راه را برای اهداف عالی آفرینش بازکند در راستای اهداف پیامبران الهی علیهم‌السلام و کتاب‌های آسمانی و از جمله قرآن کریم خواهد بود. اندیشه در تعاریف روابط عمومی که توسط اندیشمندان نگارش شده ما را به این معنی سوق می دهد که از کتاب قرآن می توان به عنوان بهترین کتاب روابط عمومی استفاده کرد و خداوند متعال بالاترین و برترین شیوه‌ها و دستورالعمل‌ها را برای روابط عمومی خود با بشر و بشر با بشر در این کتاب قرار داده است. مقاله حاضر حاصلی است از آنچه به طریق تدبر در آیات الهی در این موضوع بدست آمده است.
در این مقاله پس از تعاریفی که از دانش یا فن روابط عمومی در کلام و نوشته اندیشمندان جهان آمده این تعاریف را بر آنچه خدای متعال در قرآن کریم آورده منطبق نمودیم و با اشاره به پاره ای از آیات الهی کارکردهای روابط عمومی را بر آنها تطبیق دادیم. آنگاه نمونه هایی از اصول روابط عمومی در قرآن کریم را برشمردیم. برخی از این اصول که در حقیقت بیان بایدها و نبایدهایی در این زمینه است به شرح زیر می باشد:
لزوم توجه به نام و یادخدا و دستورات او در همه امور، فرادنیا دیدن و توجه به عالم غیب، اقدام قاطعانه و نفی هرگونه شک و تردید، رفتار عادلانه مطابق ظرفیت و شأن افراد و گروه ها، ارزیابی دقیق براساس کار و تلاش و پیشرفت و رد اموری که به قرعه و شانس و اقبال و… برمی گردد، بازبودن راه بازگشت و جبران گذشته ها، طرفینی بودن وفای به پیمان ها و قراردادها، ضرورت کاستن از هزینه های مؤسسات و شرکتها و مراکز تولیدی و خدماتی، پرهیز از آفت تحریف و کتمان، لزوم خیرخواهی برای مؤسسات مشابه و افراد دیگر و دوری از حسادت، تلاش برای کسب امتیاز اخروی در کنار موفقیت دنیوی، پرهیز از منت گذاری و اذیت دیگران، انفاق و کمک به نیازمندان، مقابله با رباخواری و ربادهی.
دامنه تحقیق این پژوهش سه جزء نخستین قرآن کریم است و طبیعی است که آنچه بیان شد بخشی از بایدها و نبایدهای قرآن در این زمینه می باشد.
۱– مقدمه
ادیان الهی برای بهتر زیستن انسان آمده‌اند و زندگی انسان سه مرحله‌ی زندگی در عالم دنیا، عالم برزخ و عالم قیامت یا آخرت را دارد. دنیا در نظر ادیان الهی و از جمله اسلام وجه دیگری از عوالم بعدی است؛ یعنی دنیا و برزخ و عالم آخرت روی های مختلف یک سکه اند هرچه بکاری می دروی و هرچه اینجا تجارت کنی در دو عالم دیگر استفاده می کنی و تحسین آن(بهترسازی آن) مقدمه‌ی بهترسازی عوالم بعدی است. دین ما را به بهره‌مندی از طبیعت و سرمایه‌های زمین دعوت میکند: هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمُْ فِیهَا- اوست که شما را از زمین پدید آورده است و خواست که آبادانش دارید (هود/۶۱) و خداوند دعای مؤمنانش را در قرآن برای آموزش به ما آورده که: رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فىِ الاَْخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّار- اى پروردگار ما، ما را، هم در دنیا خیرى بخش و هم در آخرت، و ما را از عذاب آتش نگه دار(البقره- ۲۰۱) و در جای دیگر ضمن امر به نیکی و توجه به عالم آخرت ما را از فراموش کردن دنیا برحذر می دارد: وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا- و بهره‌ی خویش را از دنیا فراموش مکن(القصص/۷۷) و اولیای او که واسطه فیض هدایت میان او و دیگر بندگانش بوده‌اند گفته‌اند: من لا معاش له لا معاد له- کسی که زندگی دنیایش را نسازد آخرتی هم نخواهد داشت و پیامبر گرامی اسلام فرموده‌اند: بهترین شما کسی است که دنیایش را به خاطر آخرتش و آخرتش را به خاطر دنیایش ترک نکند. (جوامع الکلم، ص ۶۹۸، نرم افزار گنجینه روایات). بنابراین می‌توان گفت اگرچه تعالیم الهی که در قالب کتاب‌های آسمانی و کلمات نورانی اولیای الهی برای هدایت انسان است، او را به تحسین عوالم دیگر دعوت می‌کنند اما برای بهترسازی زندگی دنیوی او نیز برنامه و نقشه دارند. عادت ما غالباً آن است که برای تحقیق و تفحص در موضوعاتی مثل روابط عمومی به سراغ منابعی می‌رویم که انسآن‌هایی مثل خود ما نگارش کرده‌اند اما اگر مقدمه‌ی بالا را پذیرفتیم می‌توانیم بگوییم قرآن کریم علاوه بر آنکه کلیدهای گنج‌های مختلف معنوی و مادی در آن است یک کتاب روابط عمومی نیز می‌باشد چراکه خداوند متعال انسان را به خوبی می‌شناسد و بهترین شیوه‌های ارتباط انسانی را می‌داند و معرفی میکند. بشر به راستی از تعالیم پیامبران الهی و از جمله تعالیم پیامبر خاتم حضرت محمدبن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم و کاملترین نسخه‌ی هدایت الهی یعنی قرآن سودها برده و می‌تواند ببرد اگرچه نسبت به این امر غافل باشد و یا حتی آن را انکار کند درست مثل داستان خالقیت خداوند نسبت به انسآن‌ها که برخی از مخلوق بودن خود غافلند و برخی آن را انکار می‌کنند. البته گمراهی و انکار آنها از قابلیت آن‌هاست نه از فاعلیت خداوند متعال. همانند توپی پر از باد که قابلیت ورود آب اقیانوسها را در خود ندارد.
اگر این اعتقاد در ما وجود داشته باشد که باید هدفمان از برقرار کردن ارتباط با عموم مردم، راهنمایی آنها به سوی ارزش‌ها و راه‌های مفید دنیا و آخرت و احسان و نیکی به همدیگر و رشد و تعالی دنیوی و اخروی باشد آنگاه روابط عمومی قرآنی را خواهیم شناخت و به محورها و شیوه‌های آن پی خواهیم برد قرآن کریم خودش را کتاب هدایت برای پرهیزکاران می‌داند: ذَالِکَ الْکِتَبُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ- این است همان کتابى که در آن هیچ شکى نیست. پرهیزگاران را راهنماست.(البقره/۲) یعنی انسان باید درجات اولیه‌ی پارسایی فطری را در خود داشته باشد تا قابلیت هدایت قرآن را بیابد.
پیشینه بحث:
در حدی که اینجانب جستجو کرده ام مقاله یا کتابی به این نام ندیده که روابط عمومی و بایدها و نبایدهای آن را به قرآن کریم و آیات وحی مرتبط ساخته باشد. لذا این کار، پژوهشی تازه در زمینه خود به شمار می رود که امید دارم صاحبنظران و راهنمایان، ما را از ارشاد خود بهره مند سازند و موجبات رشد آن را فراهم نمایند.
۲- فصل اول: نگاهی به تعریف و ماهیت دانش یا فن «روابط عمومی»
روابط عمومی، با اختصار PR از جنبه های ارتباطات است که شامل روابط میان یک نهاد با موضوعی یا به دنبال جلب توجه عموم و مردم مختلف است که ممکن است به آن علاقه مند باشند. نهاد مورد توجه ممکن است یک شرکت تجاری، یک شخصیت سیاسی، یک بازیگر، و یا یک نویسنده، یک دولت و یا سازمان دولتی، یک سازمان خیریه، یک شخصیت مذهبی، و یا هر فرد و یا سازمانی باشد. مردم ممکن است شامل بخشهایی به باریکی رأی دهندگان زن در یک حزب سیاسی مشخص که سنشان ۳۵ تا ۵۰ سال است و یا سهامداران یک شرکت مشخص باشد و یا مردم ممکن است به گستردگی هر جمعیت ملی و یا به بزرگی جهان باشد. روابط عمومی به هر دو نهاد مورد بحث که ممکن است به عنوان یک مشتری تلقی شود و به مردم مربوط می شود متعلق است. مهمترین عناصر روابط عمومی شامل آگاه کردن مشتری با مفاهیم عمومی مشترک و تاثیر بر این مسئله با تمرکز کردن، محدود کردن، تقویت کردن و یا افزایش اطلاعات مربوط به مشتری همانگونه که به مردم منتقل شده، می شود.(بریتانیکا- وب ۲/ اکتبر/ ۲۰۱۲)
روابط عمومی عبارت است از انجام فعالیت های مستمر به منظور ارائه یک چهره مناسب و قدرتمند از سازمان در بین مردم. فعالیت های روابط عمومی شامل مواردی است که به مردم کمک میکند تا درک و فهم مناسبی از خدمات و کارهای مؤسسه داشته باشند. روابط عمومی اغلب با مطبوعات و رسانه ها نظیر رادیو و تلویزیون، روزنامه ها و مجلات و… مرتبط هستند. روابط عمومی می تواند یکی از فعالیتهای اساسی در حوزه معرفی و عرضه قلمداد شود.(کارتر مک ناراما، ترجمه حسن خسروی مقاله اینترنتی روابط عمومی چیست؟)
یکی دیگر از مولفان تحقیق مفصلی از معنای روابط عمومی گردآوری کرده که ما برخی از آن ها را در اینجا نقل می‌کنیم. آقای هوشمند نصیری در مقاله «روابط عمومی چیست؟» از قول نویسندگان و صاحبنظران تعاریفی را نقل میکند[۲] که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- «اسکات، ام. کاتلپ» صاحبنظرِ روابط عمومی در جهان: «روابط عمومی، اداره کردن وظایف، شناسایی و ایجاد، حفظ و نگهداری روابط مطلوب و حسنه بین سازمان و جامعه است، جامعه ای که توفیق و ناکامی یک سازمان به آن وابسته است.»
۲- پروفسور «بایرون کولیستان»: «روابط عمومی، کوشش مدیران برای ترغیب مردم یا نفوذ در افکار آنان از طریق کاربران وسایل ارتباطی است تا آنکه مردم نظر خوب نسبت به یک مؤسسه داشته باشند و آن را محترم شمارند و حمایت و پشتیبانی کنند و در فراز و نشیبها در کنار آن باقی بمانند.»
۳- «انجمن روابط عمومی دانمارک»: «روابط عمومی عبارت از تلاش هایی است مستمر و منطبق با روشهای علمی و عملی که مدیریت سازمان ها به منظور ایجاد تفاهم و پیدایش حس علاقه مندی و تحصیل پشتیبانی گروه هایی که سازمان با آنها سروکار دارد و یا فکر میکند در آینده سروکار خواهد داشت، به عمل می آورد.»
۴- انجمن روابط عمومی آمریکا: روابط عمومی کوششی برای تأثیرگذاری و ایجاد تغییر در افکار عمومی از طریق نظارت، تحقیق و ارزیابی اطلاعات و فرآیندهاست.
۵- «جان مارستن»: «روابط عمومی، ارتباط قانع کننده و از روی نقشه برای تاثیر گروهی از مردم است که معنی و مقصدی در تاثیر به آن وجود داشته باشد.»(سفیدی، ۱۳۷۶، شماره ۸، ص ۱۸)
در گردهمایی جهانی انجمن های روابط عمومی، در سال ۱۹۷۸م در مکزیک بر این تعریف توافق شد: روابط عمومی هنر و علم اجتماعی تحلیل روش ها، پیش بینی پیامدهای آنها، مشورت دادن به رهبران سازمان و انجام طراحی برنامه های عملی است که در خدمت علایق سازمان و مخاطبانش باشد.(کبیر، ۱۳۷۸، ص ۶۰) و نیز (فاکس، مترجم بهرامی، ۱۳۸۱، ص ۲۲)
در سال ۱۹۷۶، رکس هارلو Harlow با جمع آوری ۴۷۲ تعریف از روابط عمومی به این نتیجه رسید که: روابط عمومی کارکردی مدیریتی است که به ایجاد و حفظ راه های ارتباط، درک، پذیرش و همکاری متقابل بین سازمان و مخاطبان می پردازد. روابط عمومی، مدیریت مشکلات و بحران هاست و به مدیریت کمک میکند تا با داشتن اطلاعت لازم به مخاطبان پاسخ دهد. روابط عمومی همچون سیستمی هشدار دهنده به پیش بینی چالشهای آتی پرداخته و با تحقیق و به کارگیری ابزارهای ارتباطی مناسب، مدیریت را در انجام تغییرات لازم، به شکلی کاراتر یاری می دهد.(فاکس، ترجمه بهرامی، ۱۳۸۱، ص ۲۲)
تعاریف مختلفی که از روابط عمومی از نویسندگان و مجامع مختلف بین المللی شده بود ملاحظه کردید تلخیص و نتیجه گیری از این تعاریف که بتواند برای فصل دوم و فصل اصلی این مقاله مورد استفاده قرار گیرد به قرار زیر است:
عمده کارکردهای روابط عمومی عبارتند از:
۱- ارائه چهره واقعی و شفاف از مؤسسه به مردم(مشتریان)
۲- تلاش برای جلب رضایت مردم تا رابطه خود را با مؤسسه(شرکت) حفظ کنند.
۳- معرفی و عرضه محصولات شرکت(مؤسسه) توسط رسانه ها به مردم.
۴- مشورت دادن به رهبران سازمان و طراحی برنامه های مفید و موفق به نفع مؤسسه.
۵- پیش بینی چالشهای آینده و کمک به مدیران در مدیریت مشکلات و بحران ها.
حال اگر این عمده کارکرد را که موارد ریز و جزیی دیگر نیز به همین موارد برگشت دارند در مورد خداوند متعال و کتاب هدایت او قرآن مورد بررسی قرار دهیم می بینیم که:
الف: خداوند متعال در پی ارائه چهره واقعی و شفاف از جهان خلقت و خصوصا ارائه چهره واقعی از انسان ها به خودشان است و این کار، انسان ها را در طی طریق تکامل و رسیدن به قله سعادت دنیوی و اخروی کمک میکند. آیاتی که به خلقت آسمان ها و زمین، آفرینش حیوانات و گیاهان و درختان، خلقت راه ها و دشت ها و کوه ها، آفرینش انسان و مراحل این خلقت و به طور خلاصه ارائه گوشه هایی از صنع و آفرینش در جهان هستی اشاره دارد همه در این باب می گنجد.
به عنوان یک نمونه از ده ها نمونه به آیات ۱۷ الی ۲۱ سوره الغاشیه بنگرید:
أَ فَلَا یَنظُرُونَ إِلىَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ(۱۷)وَ إِلىَ السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ(۱۸)وَ إِلىَ الجِْبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ(۱۹)وَ إِلىَ الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ(۲۰)فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ(۲۱)
آیا به شتر نمىنگرند که چگونه آفریده شده؟ (۱۷)و به آسمان که چسانش برافراشتهاند؟ (۱۸)و به کوهها که چگونه برکشیدهاند؟ (۱۹)و به زمین که چسان گسترده شده؟ (۲۰)پس پند ده، که تو پند دهندهاى هستى. (۲۱)
ب: خداوند متعال علی رغم اینکه به ایمان و تعالی آفریدگانش نیازی ندارد و به این معنا در قرآن تصریح شده است:
إِن تَکْفُرُواْ أَنتُمْ وَ مَن فىِ الْأَرْضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنىٌِّ حَمِیدٌ- اگر شما و همه مردم روى زمین کافر شوید، خدا بىنیاز و درخور ستایش است. (ابراهیم/ ۸) و نیز آیات (النمل/ ۴۰، لقمان/۱۲، الفاطر/ ۱۵ و الزمر/ ۷)
اما تلاش دارد انسان ها را به گونه ای بیاموزد و تربیت کند تا آنها با رضایت کامل و با تمایل دل، به دستورات او گردن نهند و عبادات او را به راحتی و خواست قلبی انجام دهند و با رئیس و خالق و ناظر و مدیر این جهان بزرگ هستی ارتباط برقرار کنند و رابطه خود را حفظ نمایند. در جایی می فرماید:
إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِکمُْ وَ إِنْ أَسَأْتمُْ فَلَهَا- اگر نیکى کنید به خود مىکنید، و اگر بدى کنید به خود مىکنید.(الاسرا/ ۷)
و در جای دیگر می فرماید:
نَبئِّْ عِبَادِى أَنىِّ أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ- به بندگانم خبر ده که من آمرزنده و مهربانم(الحجر/ ۴۹)
و می فرماید:
وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنىِّ فَإِنىِّ قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لىِ وَ لْیُؤْمِنُواْ بىِ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ- چون بندگان من درباره من از تو بپرسند، بگو که من نزدیکم و به نداى کسى که مرا بخواند پاسخ مىدهم. پس به نداى من پاسخ دهند و به من ایمان آورند تا راه راست یابند.(البقره/ ۱۸۶)
و می فرماید:
قُلْ یَاعِبَادِىَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ- بگو: اى بندگان من که بر زیان خویش اسراف کردهاید، از رحمت خدا مأیوس مشوید. زیرا خدا همه گناهان را مىآمرزد. اوست آمرزنده و مهربان.(الزمر/۵۳)
ج: مدیر و مدبر جهان آفرینش محصولات مؤسسه خود را توسط دو رسانه عقل و وحی به بندگان معرفی میکند. محصولات این مؤسسه عظیم لایتناهی خود نامحدود است از اشیای مادی و این جهانی گرفته تا معرفی عوالم بعدی یعنی عالم برزخ و قیامت، از اصول عقاید و معرفی خود و پیامبرانش و عالم معاد تا احکام و دستورالعمل های بهتر زیستن و انسان شدن و بطور خلاصه آنچه برای هدایت و راهنمایی بشر لازم است توسط خدای متعال از طریق دو رسانه عقل و وحی به بشر داده شده، و حال این بشر است که باید به خوبی از این محصولات استفاده کند و از آنها غفلت نورزد.
د: خداوند متعال مشورت کردن و مشورت دادن را یکی از راه های موفقیت معرفی کرده و به پیامبرش امر به مشورت با مردم میکند:
فَاعْفُ عَنهُْمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فىِ الْأَمْرِ- پس بر آنها ببخشاى و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با ایشان مشورت کن(آل عمران/ ۱۵۹)
و امامان معصوم علیهم السلام نیز همین سیره را انجام می دادند. امام باقر علیه السلام به خلیفه همزمان خود می نویسد با من مشورت کن و در نهایت خودت تصمیم بگیر. مشورت امر مبارکی است.(بحرانی، ۱۴۱۵، ج۱ ص ۷۰۹)
وَ الَّذِینَ اسْتَجَابُواْ لِرَبهِِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوهَ وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنهَُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ- و آنان که دعوت پروردگارشان را پاسخ مىگویند و نماز مىگزارند و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است و از آنچه به آنها روزى دادهایم انفاق مىکنند.(الشوری/ ۳۸)
و خود با معرفی راه های رستگاری به همه انسان ها آن ها را برای رسیدن به برکات الهی مادی و معنوی تشویق میکند و می فرماید:
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیهِْم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ لَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ- اگر مردم قریهها ایمان آورده و پرهیزگارى پیشه کرده بودند برکات آسمان و زمین را به رویشان مىگشودیم، ولى پیامبران را به دروغگویى نسبت دادند. ما نیز به کیفر کردارشان مؤاخذهشان کردیم.(الاعراف/ ۹۶)
ه: و بالأخره خداوند رحیم و بخشنده توسط پیامبرانش از چالشهای آینده و گردنه های سهمگین عوالم بعدی خبر می دهد:
یا َأَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شىَْءٌ عَظِیمٌ(۱) یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَهٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُکَارَى وَ مَا هُم بِسُکَارَى وَ لَاکِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِیدٌ- اى مردم، از پروردگارتان بترسید، که زلزله قیامت حادثه بزرگى است. (۱) آن روز که ببینیدش، هر شیردهندهاى شیرخوارهاش را از یاد ببرد و هر آبستنى بار خود بر زمین گذارد و مردم را چون مستان بینى، حال آنکه مست نیستند بلکه عذاب خدا شدید است(۲) (الحج/۱ و ۲)
و می فرماید:
فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّهُ(۳۳)یَوْمَ یَفِرُّ المَْرْءُ مِنْ أَخِیهِ(۳۴)وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ(۳۵)وَ صَحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ(۳۶)لِکلُِّ امْرِىٍ مِّنهُْمْ یَوْمَئذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ(۳۷)وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ مُّسْفِرَهٌ(۳۸)ضَاحِکَهٌ مُّسْتَبْشِرَهٌ(۳۹)وَ وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ عَلَیهَْا غَبرََهٌ(۴۰)تَرْهَقُهَا قَترََهٌ(۴۱)أُوْلَئکَ هُمُ الْکَفَرَهُ الْفَجَرَهُ(۴۲)- چون بانگ قیامت برآید، (۳۳)روزى که آدمى از برادرش مىگریزد، (۳۴)و از مادرش و پدرش، (۳۵)و از زنش و فرزندانش. (۳۶)هر کس را در آن روز کارى است که به خود مشغولش دارد. (۳۷)چهرههایى در آن روز درخشانند، (۳۸)خندانند و شادانند. (۳۹)و چهرههایى در آن روز غبارآلودند. (۴۰)در سیاهى فرو رفتهاند. (۴۱)اینان کافران و فاجرانند. (۴۲) (عبس/ ۳۳-۴۲)
و می فرماید:
مَن جَاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیرٌْ مِّنهَْا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئذٍ ءَامِنُونَ- هر کس که کار نیکى کند بهتر از آن را پاداش گیرد و نیکوکاران از وحشت آن روز در امان باشند. (النمل/۸۹)
پس او ضمن معرفی چالش ها از هم اکنون راه مدیریت چالش ها و سختی ها را به بشر یاد می دهد تا بتواند به راحتی از آن گردنه ها و خآن‌ها بگذرد و به سرمنزل مقصود برسد.
آنچه گفتیم ما را به کلام اولمان در مقدمه بازمی گرداند که خدای متعال انسان را آفرید و او را خلیفه خود قرار داد پس بشر هرچه در هر زمینه دارد قطره ای است از اقیانوس دارائی خدا. و اگر ما از فن و دانش روابط عمومی سخن می گوییم، خدای منبع دانش ها در حد اعلا از این علم برخوردار است. و در آیات قرآنش راه ها و شیوه های کاملتری را در همه علوم و از جمله در این علم به ما یاد داده که موضوع فصل بعدی این مقاله را تشکیل می دهد.
۳- فصل دوم: معرفی نمونه هایی از اصول روابط عمومی(بایدها و نبایدها) در قرآن کریم
در فصل قبل از روابط عمومی خداوند در سراسر آفرینش بطور اجمال سخن گفتیم و بیان داشتیم که مدبر و مدیر آگاه جهان هستی برای به کمال رساندن انسان ها از اصول روابط عمومی همانند معرفی خود و جهان هستی و برقراری ارتباط با بندگانش و ارضای آنها و معرفی بحران ها و چالشها و معرفی راه های خروج از آن استفاده کرده است. حال در این فصل دید کلی خود را نسبت به کل جهان هستی و اِعمال روابط عمومی در آن محدود کرده و می گوییم از آیات قرآن می توان اصول و فنون روابط عمومی و به دیگر تعبیر بایدها و نبایدهای عملیاتی میان انسان ها را نیز به دست آورد چراکه این کتاب، کتاب هدایت است و این هدایت کلی در همه ی زمینه هایی است که بشر به آنها نیاز دارد و روابط عمومی که اندیشمندان عالم مورد نیازشان است یکی از همین زمینه هاست.
با این مقدمه وارد آیات قرآن کریم می شویم و سعی می‌کنیم از خلال تدبر در آیات و نیز استفاده از تفاسیر قرآن نکاتی را که در زمینه روابط عمومی کاربرد دارد استخراج کرده و به سمع و نظر خواننده ژرف اندیش مقاله برسانیم.
۳- ۱- لزوم توجه به نام و یادخدا و دستورات او در همه امور
بسم الله الرحمن الرحیم، به نام خداوند بخشنده مهربان. این آیه را در اول همه سوره ها یعنی ۱۱۴ سوره قرآن کریم به جز سوره توبه مشاهده می کنید و در فرمایشات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، و ائمه اطهار علیهم السلام به آوردن یاد خدا در هر امری سفارش شده تا جایی که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، فرموده‌اند:
کل امر ذی بال لم یبدأ باسم الله فهو أبتر– هرکار ارزشمندی که با نام خدا آغاز نشود به نتیجه نمی رسد.( نهاوندی، ۱۴۲۹ ق، ج ۱، ص ۱۸۵)(نیز ن.ک: کنز العمال ج۱، ص ۵۵۸، حدیث ۲۵۰۹ و تفسیر منسوب به امام عسکری ص ۲۵ ذیل اولین آیه و نیز تفاسیر قرآن از جمله تفسیر نمونه ذیل اولین آیه) کسی که سخن خود و کار خود را با نام خالق جهان هستی آغاز میکند در نظر دارد که هدف نهایی او از این کار رضایت خدا باشد از خدا استمداد میکند و توجه به حلال و حرام او دارد. اصل را در امور بر مهربان بودن و گذشت می گذارد نه بر انتقام و شکر نعمتهای او را با کمک به آفریدگان خدا به جای می آورد چراکه «الخلق عیال الله» آفریدگان گویا افراد خانواده خداوندند( از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، کافی، ج ۲، ص ۱۶۴، نرم افزار جامع الاحادیث) و در همه حال توجه به حضور او دارد. اگر انسانها در کارهای فردی و جمعی خود همیشه حضور خداوند را حس کرده و از آن غفلت نورزند، بسیاری از رفتارها به گونه دیگری می بود.(ر.ک: بحرانی، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۱۰۴)
۳- ۲- الحمدلله رب العالمین، سپاس خداوندی که خداوندگار و مدیر جهان هستی است. خداوند برای تعالی و ترقی انسان ها محورها و راه های آن را یاد می دهد یکی از این محورها شکرگزاری است البته شکر گذاری به تشکر زبانی تمام نمی شود به کار بردن نعمت در جای خود، سهیم گرداندن دیگران از این نعمت، استفاده از نعمت به شکل حلال و کسب نعمت از راه حلال و… عناصر دیگر این شکرگزاری است. از این آیه می توان برداشت کنیم که تشکر از خداوند و بندگان او در رأس اموری است که یک روابط عمومی موفق باید انجام دهد تشکر مناسب و متناسب با فعالیت کار افراد نه بیشتر نه کمتر که اگر تشکر صورت گیرد:
لَئنِ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ– اگر مرا سپاس گویید، بر نعمت شما مىافزایم(ابراهیم/ ۷)
بندگان خدا هم همینگونه اند اگر روابط عمومی ها شاکر مردم باشند، مردم رابطه شان را با آنها گرمتر کرده و با گرمتر شدن رابطه، ارتباطات بیشتر و رسیدن به سودهای مادی و معنوی افزون تر می شود.
۳- ۳- فرادنیا دیدن و توجه به عالم غیب:
الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ…– آنان که به غیب ایمان مىآورند…(البقره/۳) پرهیزکاران کسانی اند که به عالم غیب ایمان دارند. «غیب در مقابل عالم شهود است و به خبری گفته می شود که حس را به آن دسترسی نباشد و مصادیق فراوانی دارد مثل خدا و معجزات و آیات الهی، وحی و آخرت و…»(طباطبایی، ۱۳۹۷ ق، ج ۱، ص ۴۴) روابط عمومی اسلامی فقط به نتیجه و ماحصل دنیوی چشم نمی دوزد. انسان های مؤمنی که با این دانش و فن در هر اداره و مؤسسه سروکار دارند به عالم غیب ایمان دارند و به آخرتی که حیات واقعی همه است:
وَ إِنَّ الدَّارَ الاَْخِرَهَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ– اگر بدانند، سراى آخرت سراى زندگانى است.(العنکبوت/ ۶۴)
اگر اینگونه انسان فقط عالم ماده را نبیند آنگاه بر هدایت الهی خواهد بود و رستگاری مال اینهاست رستگاری الهی، رستگاری دنیا را نیز در بر دارد اگرچه ممکن است از نظر مقدار و اندازه اندکی یا بسیاری متفاوت باشد.[۳]
۳- ۴- اقدام قاطعانه و نفی هرگونه شک و تردید و سوء برداشت
قرآن برای هدایت بهتر مردم و معرفی خود و راه خدا در آغاز از خود نفی شک و تردید میکند:
ذَالِکَ الْکِتَبُ لَا رَیْبَ فیه– این است همان کتابى که در آن هیچ شکى نیست. (البقره/۲)
و در آیات متعددی در مقابل افرادی که در حقانیت قرآن شک کرده و یا عناد می ورزند مبارزه طلبی کرده و جواب شبهات آنها را می دهد:
وَ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلىَ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَهٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ(۲۳) فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَ لَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتىِ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِْجَارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ- و اگر در آنچه بر بنده خویش نازل کردهایم در تردید هستید، سورهاى همانند آن بیاورید و جز خداى همه حاضرانتان را فراخوانید اگر راست مىگویید. (۲۳) و هر گاه چنین نکردهاید- که هرگز نتوانید کرد- پس بترسید از آتشى که براى کافران مهیّا شده و هیزم آن مردمان و سنگها هستند(۲۴). (البقره/ ۲۳ و ۲۴) از اینکه خداوند متعال جمله را با فعل ماضی بیان کرده می رساند که هم اکنون جهنم و بهشت را آفریده اگرچه ما آنها را نمی بینیم اما فرشتگان خدا آندو را مشاهده می کنند.(طبرسی، ۱۴۰۸، ج۱ ص ۱۶۰)
روابط عمومی هر مؤسسه ای نیز باید به راستی از کار آن مؤسسه نفی تردید و شک نماید و چنانچه مطالب مخالفی علیه آن مؤسسه زده می شود به جای پوشاندن آنها، با جواب منطقی آنها را نفی نماید. و لازمه این کار آن است که مؤسسه از دغل کاری و فریب بازی و تقلب بپرهیزد تا بتواند براستی دفاع راستین نماید. قرآن از آنجا که حق است و در آن باطلی راه ندارد برای اثبات خود از سخن و استدلال راست و درست بهره می گیرد اما بدیهی است که انسان ها راست و حق مطلق نیستند لذا نباید خود را اینچنین معرفی کنند بلکه باید مقر به میزان خطای خود نیز باشند. اقرار به میزان نقص و شکست برای مخاطبان و مشتریان فایده باوراندن راستی و راستگویی را برای مؤسسه به ارمغان می آورد که این گوهر در پیشرفت مؤسسه و انجام وظایف حقیقی روابط عمومی ارزشمند است.
۳- ۵- رفتار عادلانه مطابق ظرفیت و شأن افراد و گروه ها
قرآن کریم در آیات آغازین سوره البقره (۶ به بعد) انسان ها را به سه دسته کافر، منافق و مؤمن تقسیم میکند. و برخی اوصاف و ویژگی های هر گروه را برمی شمرد. حال باید دانست این تقسیم برای زندگی روزمره ما و کارهای فردی و اجتماعی ما نیز مفید است اگر انسان ها به خدا و رسولان او و کتاب آسمانیش کفر ورزیده یا منافق شده اند داشتن این صفت در برابر انسان های عادی( ما و شما) و مؤسسات و سازمان های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نیز امری طبیعی است و دور از انتظار نیست. روابط عمومی هر سازمان نباید فرض کند همه مخاطبان او و همه کسانی که با او سروکار دارند انسان هایی مؤمن، راستگو، حق پرست و دارای انصاف هستند و با همه برخورد یکسان داشته باشد. بلکه احتمال وجود دشمنانی را بدهد که به مثابه کافران نسبت به آن مؤسسه اند و یا منافقان، دورویان و چندرویانی که در ظاهر دوستند و از الفاظ مخلص و چاکر استفاده کرده ولی در باطن تیشه به ریشه می زنند و ضمن سعی در شناسایی و دسته بندی مخاطبانش، رفتار و مواجهه با آنها را نیز براساس دانش، نیت صادقانه، میزان تعامل، اندازه فایده و بهره مند بودن آنها و… تنظیم کند. جهان هستی جهان تفاوت هاست و خود این تفاوت ها از طرفی باعث تنوع ها شده و از طرفی رشد و پیشرفت را ایجاد میکند. البته باید توجه داشت تفاوت غیر از تبعیض و بی عدالتی است. با همه یکسان رفتار کردن همانند کار کسی است که به همه بیماران داروی واحدی بدهد اما پزشک حاذق، کم و کیف دارو را متناسب با بیماری و شرایط هرکس به صورت متفاوت تجویز می نماید. بله برخی امور می تواند برای همه مردم یکسان باشد مثل ارسال یک بسته فرهنگی که همه مخاطبان(خود یا خانواده هایشان) امکان استفاده از آنها را داشته باشند.
و البته متفاوت عمل کردن نیز باید براثر معیارهای الهی قابل پسند عقول انسان ها باشد. فعالیتهایی همانند تقوی و پاکدامنی، علم و دانش، جهاد در راه خدا، خدمت به خلق و… نه معیارهایی مثل ثروت و شهرت و قدرت و… .
۳- ۶- ارزیابی دقیق براساس کار و تلاش و پیشرفت و رد قرعه و شانس و اقبال و… .
قرآن کریم در آیات متعدد همه بندگان مؤمنی را که به وظایف خود به خوبی عمل کرده اند بشارت آن جهانی و این جهانی می دهد:
نمونه بشارت آن‌جهانی:
وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لهَُمْ جَنَّاتٍ تجَْرِى مِن تحَْتِهَا الْأَنْهَرُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنهَْا مِن ثَمَرَهٍ رِّزْقًا قَالُواْ هَاذَا الَّذِى رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَ أُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا وَ لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَهٌ وَ هُمْ فِیهَا خَلِدُونَ- به آنان که ایمان آوردهاند، و کارهاى شایسته کرده‌اند، بشارت ده که برایشان بهشتهایى است که در آن نهرها جارى است. و هر گاه که از میوههاى آن برخوردار شوند گویند: پیش از این، در دنیا، از چنین میوههایى برخوردار شده بودیم، که این میوهها شبیه به یکدیگرند. و نیز در آنجا همسرانى پاکیزه دارند و در آنجا جاودانه باشند. (البقره/۲۵)
و نمونه بشارت این‌جهانی:
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیهِْم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ لَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ- اگر مردم قریهها ایمان آورده و پرهیزگارى پیشه کرده بودند برکات آسمان و زمین را به رویشان مىگشودیم، ولى پیامبران را به دروغگویى نسبت دادند. ما نیز به کیفر کردارشان مؤاخذهشان کردیم. (الاعراف/۹۶)
و در دستگاه خدای متعال قرعه کشی وجود ندارد و آنچه منقول است که «القرعه لکل امر مشکل» در موارد خاصی است که چاره ای جز آن نباشد.
حال نگارنده باتوجه به این مطلب می گوید:
از مصیبتها و آفاتی که در بانکها و مؤسسات تولیدی و تجاری و… وجود دارد تعیین جایزه های نسبتا سنگین و اعطای آن از طریق قرعه(اگر واقعا قرعه انجام شود و راه ناصحیح تر دیگری جایگزین آن نشود) می‌باشد این کار از طرفی عادت مفت خوری را تقویت میکند و عموم مردم مخصوصا جوانان را به جای وادار کردن به کار و تلاش و فکر و برنامه ریزی به سمت شانس و اقبال و در عرض یک شب ثروتمند شدن می کشد و از طرف دیگر در این کار همان اتفاقی می افتد که در قماربازی می افتد. یعنی از سرمایه دهها و صدهاو هزارها نفر گرفتن و بدون دلیل منطقی و وجدانی(و تنها به خاطر قرعه) یک نفر را بهره مند کردن آن هم با مبالغ گزافی که گاه افراد با شنیدن آن از خوشحالی باورنکردنی، گرفتار سکته و امثال آن می شوند. پیشنهاد می شود روابط عمومی های مؤسسات و بانکها و شرکتهای تولیدی و توزیعی و… برنامه ای را تدارک ببینند که در خلال آن همه افرادی که به نوعی کار نیکو انجام داده اند بهره مند شوند حال به نسبت میزان و درجه کار نیکوی آنها.
مثال عملی برای این مطلب:
اسلام عزیز و فقه نورانی اهل بیت علیهم السلام در باب دادن قرض الحسنه به دیگران سفارشات فراوانی نموده تا جایی که ثواب آن را از پاداش صدقه برتر و بالاتر دانسته است: هر درهم صدقه ده درهم و هر درهم قرض الحسنه هجده درهم ثواب دارد.(شهید ثانی، ۱۳۹۸ ق، ج ۴، ص ۱۱) و نیز (وسائل الشیعه کتاب تجارت باب دین و قرض باب ۶، حدیث۴) و از طرف دیگر شرط کردن مبلغ اضافی از طرف قرض دهنده را ربای حرام می داند که گناهش از زنا بیشتر است.(همه کتب فقهی از جمله شهید ثانی، ۱۳۹۸ق، ج ۴، ص ۱۳) و از جانب سوم از باب «هَلْ جَزَاءُ الْاحْسَانِ إِلَّا الْاحْسَانُ»- آیا پاداش نیکى جز نیکى است؟ (الرحمن/۶۰) قرض گیرنده را با این حکم مستحبی تشویق میکند که به هنگام باز پس دادن قرض و یا قبل از آن کاری اضافی برای قرض دهنده انجام دهد و یا مبلغی اضافه بپردازد. حال بانکهای ما نیز می توانند به جای نشان دادن ماشین چند ده میلیون تومانی و دادن آن به یک نفر، از همین مبلغ، جوایز متعدد کم قیمت از باب احسان تهیه کرده و همه را به اندازه سرمایه گزاریشان مورد تشویق قرار داده و این کار خود یک تشکر عملی نیز محسوب می شود. در این صورت شباهت قماربازی در این کار حذف شده و عادت مفت خوری و شانس و تصادف و یک شبه پولدار شدن را نیز در بر ندارد.(جهت ملاحظه آفت های تبلیغات بازرگانی به مقاله مولف با نام آسیب شناسی تبلیغات بازرگانی از منظر فقه، اخلاق و آئین نامه ها توجه بفرمایید.)
۳- ۷- بازبودن راه بازگشت و جبران گذشته ها
از سنن الهی که آفریننده مهربان در میان انسان ها نهاده سنت توبه بنده و پذیرش توبه توسط خداست. از آغاز آفرینشِ آدم و پس از خطای آدم این سنت اجرایی شد:
فَتَلَقَّى ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ کلَِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- آدم از پروردگارش کلمهاى چند فرا گرفت. پس خدا توبه او را بپذیرفت، زیرا توبهپذیر و مهربان است. (البقره/۳۷)
در تفاسیر مفسران اهل تسنن در مورد ماهیت این کلمات روایات متعددی نقل شده(ر.ک: رازی، بی تا ج۳ ص ۱۹ ذیل آیه)که همه آنها می تواند صحیح باشد و در تفاسیر شیعی نیز همینگونه روایات متعددی را در مورد ماهیت این کلمات مشاهده می کنیم. یکی از این روایات می گوید: حضرت آدم نوشته ای را دید که بر روی آن نامهایی را مشاهده کرد او از آنها سؤال کرد جواب داده شد آنها گرامی ترین خلق خدا هستند آنها محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین اشرف خلایق هستند حضرت آدم به آنها توسل جست و توبه اش پذیرفته شد.(طبرسی، ۱۴۰۸، ج۱ ص ۲۰۰)
و پس از هزاران سال و تا روز قیامت این سنت ادامه دارد. و انسانی که خلیفه الله است باید صفات خود را به صفات حضرت حق نزدیک سازد و مضمون روایتی نورانی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز این مطلب را تاکید میکند که:
من أقال مؤمنا أقاله الله یوم القیامه- هرکس عذر مؤمنی را بپذیرد خداوند عذر او را روز قیامت می پذیرد.
حال می گوییم به یقین همه مؤسسات، ادارات، سازمان ها، دانشگاه ها، مدارس، وزارتخانه ها و… همیشه و در هر موردی کارشان کامل و درست نیست و به تعبیر دیگر هیچیک از موارد یاد شده نه ادعای عصمت کرده و نه اثبات آن، با توجه به این مطلب اگر سازمان ها می خواهند با مشتریان و مخاطبان خود رابطه صمیمی و قلبی داشته باشند لازم است در مواردی که احساس کردند کوتاهی و خطایی از آنها سر زده و مخاطب خود را به هر دلیل رنجانده اند از آنها به طور عمومی یا خصوصی معذرت خواهی کرده و احیانا هزینه ی خطای خود را نیز بپردازند. اگر این سنت حسنه که سنت الهی در میان بندگان است اجرا شود صمیمیت و یکرنگی میان مؤسسات و مخاطبان افزایش یافته و آنها نیز مؤسسه و سازمان و نهاد را از آنِ خود می دانند و برای توسعه و رشد و سربلندی اش تلاش می‌کنند و از طرف دیگر نیز مخاطبان نیز بازگشت و درخواست عفو را در موارد پیش آمده از مؤسسات بخواهند و طرفین همدیگر را ببخشند که قرآن به این کار سفارش فرموده است:
وَ لْیَعْفُواْ وَ لْیَصْفَحُواْ أَ لَا تحُِبُّونَ أَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَکمُ- باید ببخشند و ببخشایند. آیا نمىخواهید که خدا شما را بیامرزد؟ (النور/۲۲)
و نیز این نکته قرآنی را مدنظر قرار دهیم که توبه بنده در میان دو توبه خداست:
ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُواْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- پس خداوند توبه آنان بپذیرفت تا به او بازآیند، که توبهپذیر و مهربان است.(التوبه/۱۱۸)
ضروری است که همه مؤسسات و سازمان ها و.. با داشتن قلبی مهربان خیرخواه همدیگر بوده و در موارد خطا و اشتباه و گناه، غرور و خودخواهی که اجازه معذرت خواهی و درخواست عفو را سلب می کند رها کنند و گوهر عفو و بخشش را عمومی می سازند.
۳- ۸- طرفینی بودن وفای به پیمان و قراردادها
در لزوم وفای به پیمان ها و قراردادها تردیدی نیست تا جایی که در روایات وفای به پیمان، احسان به والدین و رد امانت را حتی در مورد کافر و مشرک لازم دانسته است.
و اما طرفینی بودن این حق و پیدا شدن حق شکستن پیمان برای طرف مقابل در صورتی که یک طرف پیمان را شکست ضمن عقلی و وجدانی بودن، در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در داستان جنگ احزاب و پیمان شکستن یهودیان و نیز صلح حدیبیه و فتح مکه شاهدیم.(ابن هشام، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص ۱۴۷ و نیز رسولی محلاتی، ۱۳۳۶، ص ۵۴۴)
و قرآن کریم نیز در راس همه مستندات، خطاب به بنی اسرائیل، قول خدای عزوجل را نقل میکند که:
یَابَنىِ إِسْرَ ءِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتىَِ الَّتىِ أَنْعَمْتُ عَلَیْکمُْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِى أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّاىَ فَارْهَبُونِ- اى بنى اسرائیل، نعمتى را که بر شما ارزانى داشتم به یاد بیاورید. و به عهد من وفا کنید تا به عهدتان وفا کنم. و از من بترسید. (البقره/ ۴۰)
پس از وظایف روابط عمومی های سازمان ها و مؤسسات و دانشگاه ها و… است که مجدانه برای سازمان متبوع خود مصر به اجرای پیمان ها باشند که اگر این کار انجام نشود و پیمانی از یک طرف شکسته شود طرف مقابل نیز احساس داشتن حق پیمان شکنی پیدا میکند. و در جایی که دستش برسد حق خود را تقاص خواهد کرد.
۳- ۹- ضرورت کاستن از هزینه ی مؤسسات و شرکتها و مراکز تولیدی و خدماتی و…
ارزان تر شدن خدمات هر مؤسسه و مرکز به نفع مشتریان و مخاطبانش بوده که یکی از راه های جلب رضایت آنان می‌باشد. روابط عمومی های هر مرکز در این زمینه موظف به انجام دو امر هستند یکی آنکه مؤسسه متبوع خود را در زمینه کاستن از هزینه ها توصیه و تشویق کنند و دوم آنکه خود این کار را در عمل اجرا نمایند و مصداق کسانی که می گویند و بدان عمل نمی‌کنند نباشند.
قرآن کریم می فرماید:
أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبرِِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَ فَلَا تَعْقِلُونَ- آیا در حالى که کتاب را مىخوانید، مردم را به نیکى فرمان مىدهید و خود را فراموش مىکنید؟ آیا به عقل درنمىیابید؟ (البقره/ ۴۴)
۳- ۱۰- پرهیز از آفت تحریف
تحریف مانع رشد و تعالی و توسعه افراد و امت ها بوده و هست. قوم بنی اسرائیل نمونه این بلای خودساخته بوده و هستند و علت نپذیرفتن دین متعالی اسلام توسط بنی اسرائیل تحریفی بود که دانشمندان آن ها در معرفی دین اسلام و چهره مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اوصاف ایشان انجام دادند. قرآن می فرماید:
أَ فَتَطْمَعُونَ أَن یُؤْمِنُواْ لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِّنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ یحَُرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ- آیا طمع مىدارید که به شما ایمان بیاورند، و حال آنکه گروهى از ایشان کلام خدا را مىشنیدند و با آنکه حقیقت آن را مىیافتند تحریفش مىکردند و از کار خویش آگاه بودند؟ (البقره/ ۷۵)[۴] این آیه دلالت دارد که عالم معاند نسبت به رشد و هدایت دورتر است از فردجاهل. زیرا خداوند در این آیه از کسانی که حقیقت را دانسته و ایمان نیاورده اظهار یأس نموده است.(فخر رازی، بی تا، ج۳ ص ۱۳۶)
حال در مورد روابط عمومی هر اداره نیز باید گفت اگر آن ها کلام و عقاید مخاطبان و مشتریان و بطور کلی مردم را برای مسئولانِ تصمیم گیر و برنامه ریز آن مؤسسه به خوبی نقل کرده و از تحریف و یا پردازش و افزودن و کاستن آن بپرهیزند و به طور مقابل کلام مسئولان را برای مشتریان و مخاطبان و مردم انتقال دهند، در این صورت صداقت عملی و درک قلبی میان مردم و مرکز حاصل می شود و الا در صورت تحریف و جابه جا کردن و کم و زیاد نمودن، این یکرنگی ازبین رفته و صداقت ها به کذب و صدیق ها به عدو(دوست ها به دشمن) تبدیل خواهند شد.
و از مصادیق تحریف کلام و بیان، نقل ناقص آن است که قوم بنی اسرائیل نیز گرفتار آن بودند و قرآن خطاب به آن ها می فرماید:
أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ- آیا به بعضى از کتاب ایمان مىآورید و بعض دیگر را انکار مى کنید؟ (البقره/ ۸۵)
۳- ۱۱- پرهیز از آفت کتمان
آفت کتمان همانند تحریف آفتی کشنده است و باید به آن توجه جدی شود اگرچه حفظ اسرار در هر اداره و سازمانی لازم و ضروری است اما اگر هر حقیقتی به بهانه اینکه جزء اسرار است کتمان گردد مؤسسه گرفتار آفت کتمان حقایق شده و روابط عمومی آن مرکز، راه قوم بنی اسرائیل را در این میان دنبال نموده اند:
وَ لَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَ کاَنُواْ مِن قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلىَ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُواْ کَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلىَ الْکَفِرِینَ- و چون ایشان را از جانب خدا کتابى آمد، و او را شناختند، هر چند کتابشان را هم تصدیق کرده بود، و با آنکه زان پیش خواستار پیروزی بر کافران بودند، به او ایمان نیاوردند، که لعنت خدا بر کافران باد. (البقره/ ۸۹)
بنابراین در هر اداره و مؤسسه ای فرق میان اسرار ناگفتنی و حقایق گفتنی روشن شود و حقایق گفتنی پنهان نماند و کتمان نگردد چراکه پنهان کردن حقایق نه تنها موجب دوری مشتریان و مخاطبان شده که باعث دوری و تفرقه دل های افراد همان مؤسسه نیز می گردد. زیرا همیشه حقایق پنهان نمی ماند و پس از آشکاری، افراد مؤسسه احساس می‌کنند که مطالبی از آنها پنهان داشته شده و به تعبیر دیگر نامحرم دانسته شده اند و این برای همدلی و یک دلی که علت مؤثری در ترقی و تعالی هر مؤسسه ای است مضر می‌باشد.
۳-۱۲-لزوم خیرخواهی برای مؤسسات مشابه و افراد دیگر و دوری از حسادت
روابط عمومی اسلامی آن است که تجربیات مفید و مثبت و یا تجربات تلخ و منفی خود را در اختیار مؤسسات و سازمان های مشابه قرار دهد و همه خیرخواه یکدیگر باشند و در صورت احساس موفقیت مراکز مشابه با تلاش و کوشش و درخواست از خداوند پیروزی و موفقیت خود را نیز تأمین نماید و خلاصه خداوند متعال را صاحب فضل و کرم و دارنده کلیدهای موفقیت بداند نه آنکه آرزو کنند کاش مراکز مشابه نیز همچون او از نعمت موفقیت محروم شده و راه شکست را طی کنند. قرآن کریم در معرفی کافران این صفت ناپسند حسادت و عدم خیرخواهی آنان را نسبت به مسلمانان بیان میکند که:
مَّا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَبِ وَ لَا المُْشْرِکِینَ أَن یُنزََّلَ عَلَیْکُم مِّنْ خَیرٍْ مِّن رَّبِّکُمْ وَ اللَّهُ یخَْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن یَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ- از میان اهل کتاب آنان که کافر شدند، و نیز مشرکان، دوست نمىدارند که از جانب پروردگار به شما خیرى برسد. و حال آنکه خدا هر کس را که بخواهد به بخشایش خویش مخصوص مىدارد. خدا صاحب فضلى بزرگ است. (البقره/۱۰۵) و نیز (البقره/۱۰۸)
آری دشمنان از شدت کینه توزی و حسادت حاضر نبودند این افتخار و موهبت را بر مسلمانان ببینند که پیامبری بزرگ صاحب یک کتاب آسمانی باعظمت از سوی خداوند بر آنها مبعوث شود ولی مگر می توان جلو فضل و رحمت خدا را گرفت؟(مکارم شیرازی، ۱۳۷۹، ج۱ ص ۱۰۸)
و در کتب اخلاقی در این باب دو صفت مثبت و منفی معرفی شده که صفت مثبت آن غبطه و صفت منفی آن حسد است. غبطه درخواست فضل خدا و تلاش برای رسیدن به ان است و حسد تمنای زوال نعمت دیگران.(نراقی، ۱۳۷۶، ص ۲۴۶) روابط عمومی که رنگ اسلام و قرآن دارد باید از اعمال حسادت آمیز نسبت به مراکز مشابه خود بپرهیزد و خیرخواه آنها باشد و البته برای موفقیت و پیروزی خود از خداوند کمک بخواهد:
وَاسْئَلُواْ اللَّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکلُِّ شىَْءٍ عَلِیمًا- و روزى از خدا خواهید که خدا بر هر چیزى آگاه است. (نساء/ ۳۲)
و البته برای جلب فضل الهی تلاش کند.
۳-۱۳- تلاش برای کسب امتیاز اخروی در کنار موفقیت دنیوی
همانگونه که انسان های مؤمن به خداو روز قیامت، هم و غم خود را مصروف دنیا نمی دارند و تلاش دارند آخرت خود را نیز بسازند و خداوند شرح حال آنها را با انسان های زیانکار اینگونه بیان میکند که:
فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا وَ مَا لَهُ فىِ الاَْخِرَهِ مِنْ خَلَاقٍ(۲۰۰)وَ مِنْهُم مَّن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فىِ الاَْخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ- برخى از مردم مىگویند: اى پروردگار ما، ما را در دنیا چیزى بخش. اینان را در آخرت نصیبى نیست. (۲۰۰) و برخى از مردم مىگویند: اى پروردگار ما، ما را، هم در دنیا خیرى بخش و هم در آخرت، و ما را از عذاب آتش نگه دار. (البقره/ ۲۰۰ و ۲۰۱)
مؤسسات و مراکز و سازمان ها نیز باید تلاش بر این امر داشته که تمام هم و غمشان دنیا و پیروزی و موفقیت دنیوی نباشد بلکه در برنامه ها و تصمیم گیریها رضایت خداوند و کسب امتیاز در عالم آخرت را نیز در نظر بگیرند. که اگر اینگونه عمل کنند خداوند دنیای آنان را نیز آباد خواهد کرد. پس براساس فرهنگی که این آیه شریفه به ما یاد می دهد باید از خداوند همه خوبیها و نعمت های دنیوی و اخروی و راه های تحصیل آنها را از خداوند درخواست کنیم. (ن.ک: نهاوندی، ۱۴۲۹ ق، ج۱ ، ص ۴۲۸)
۳-۱۴- پرهیز از منت گذاری و اذیت دیگران
منت گذاری و اذیت در پی انجام نیکویی ها و احسان ها ارزش عمل را به شدت کم میکند خداوند متعال این دو صفت را موجب بطلان کار نیک می داند:
یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى کاَلَّذِى یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ- اى کسانى که ایمان آوردهاید، همانند آن کس که اموال خود را از روى ریا و خودنمایى انفاق مىکند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد، صدقههاى خویش را به منّت نهادن و آزار رسانیدن باطل مکنید. (البقره/ ۲۶۴)
و کسانی را که از این دو صفت ناروا دوری می جویند وعده ی آرامش دنیوی و اخروی و پاداش الهی داده است:
الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواْ مَنًّا وَ لَا أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ- مزد کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مىکنند و پس از انفاق منّتى نمىنهند و آزارى نمىرسانند با پروردگارشان است. نه بیمناک مىشوند و نه اندوهگین. (البقره/ ۲۶۲)
روابط عمومی هر مؤسسه برای برقرار کردن ارتباط نیکو با مشتریان و مخاطبان باید دست احسان و نیکوکاری داشته باشد و احسان و نیکوکاری خود را نیز با منت گذاری و اذیت رسانی و توقع نابجا از مشتریان باطل نسازد.
از امام صادق علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام نقل است که فرمودند هرکس به مؤمنی نیکی کند آنگاه با منت گذاری یا کلامی دیگر او را بیازارد خداوند نیکی اش را باطل می گرداند. (فیض کاشانی، بی تا، ج ۱، ص ۲۹۵ و نیز طبرسی، ۱۴۰۸، ج۱، ص ۶۵۰)
۳-۱۵- برنامه انفاق و کمک به نیازمندان
شایسته است در برنامه اجرایی روابط عمومی های هر مؤسسه و سازمان نمونه های هرچند اندک از انفاق و کمک به فقراء و سرپرستی ایتام، آزادی زندانیان ورشکسته، کمک به تحصیل فرزندان بی بضاعت و… وجود داشته باشد. دستورات الهی که فرد را امر به انجام این امور کرده و به دنبالش فواید آن را برمی شمارد بی شک در مورد گروه ها و جمع ها و مؤسسات نیز صادق است و کاربردی است و باعث برکت و حیات معنوی دنیوی و اخروی است خداوند می فرماید:
وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهِ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فََاتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَینِْ فَإِن لَّمْ یُصِبهَْا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ- و مثَل کسانى که اموال خویش را براى طلب رضاى خدا از روى یقین و اعتقاد انفاق مىکنند، مثَل بوستانى است بر تپهاى، که بارانى تند، بر آن بارد و دو چندان میوه دهد، و اگر نه بارانى تند که نرم بارانى بر آن بارد. خدا به کارهاى شما بیناست. (البقره/ ۲۶۵)
مواظبت بر عبادتها و ریاضت های نفسانی برای قلب انسان نور و صفایی به وجود می آورد که می تواند تاریکی شک و تردید را بزداید و بر یقین انسان نسبت به معارف و عقاید حقه بیفزاید انفاق در راه خدا نیز عبادتی است که همین اثر را برای انسان به دنبال دارد.(نهاوندی، ۱۴۲۹، ج۱ ص ۵۳۱)
۳-۱۶-مقابله با رباخواری و ربادهی
اگر روابط عمومی های هر مؤسسه را اتاق فکر و فرمان فرهنگی آن مؤسسه معرفی کردیم آنگاه می گوییم روابط عمومی های مؤسسات مالی موظفند در مقابل رباخواری و ربادهی مؤسسه متبوع خود بایستند و با استدلال و برهان قرآنی و روایی و فقهی آنان را از این کار نهی نمایند. تردیدی در حرمت ربا وجود ندارد و آیات متعددی بر آن دلالت دارد. (ن.ک: آیات البقره/ ۲۷۵- ۲۷۹) برخی از این آیات را از باب نمونه نقل می‌کنیم:
یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ذَرُواْ مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ(۲۷۸)فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَ لَا تُظْلَمُونَ- اى کسانى که ایمان آوردهاید، از خدا بترسید، و اگر ایمان آوردهاید، از ربا هر چه باقى مانده است رها کنید. (۲۷۸)و هر گاه چنین نکنید، پس جنگ با خدا و رسول او را اعلام کنید. و اگر توبه کنید، اصل سرمایه از آن شماست. در این حال نه ستم کردهاید و نه تن به ستم دادهاید. (البقره/ ۲۸۷ و ۲۸۹)
رسول گرامی اسلام پس از نزول این آیات به عامل خود در مکه فرمان داد که با آل مغیره در صورتی که دست از رباخواری برندارند بجنگد و ایشان در خطبه خود در فتح مکه فرموده بودند هر ربایی که در جاهلیت گرفته می شد همه را زیر پا می گذاریم و…(سید قطب،، ۱۴۰۸ ق، ج ۱، ص ۳۳۱) (و نیز طوسی، بی تا، ج۲، ص ۲۷۸)
هم اکنون روابط عمومی بانکها این وظیفه بزرگ را برعهده دارند اگرچه قوانین تعاملات بانکی براساس عقود شرعی و احکام فقهی تنظیم شده باشد اما برکسی پوشیده نیست که در مرحله اجرا برخی از این قوانین اجرا نمی شود و ربادهی و رباخواریی در عمل انجام می شود.
۴- خلاصه و نتیجه گیری
در مقدمه این مقاله گفتیم ادیان الهی از جمله دین اسلام برای بهتر ساختن زندگی انسآن‌ها هم زندگی دنیوی و هم اخروی آمده اند پس می توان از آیات الهی به منظور اصلاح محورهای زندگی در دنیا استفاده کرد و به دنبال این فکر و با توجه به تعاریفی که از روابط عمومی توسط متخصصان فن ارائه شده بود گفتیم خداوند متعال برقرار کننده بهترین شیوه های روابط عمومی در عالم هستی است و نمونه هایی از این مطلب را بیان کردیم و در فصل دیگر با تدبری که در آیات قرآن کریم داشتیم شانزده مطلب را که می تواند در تقویت و تحسین و بهترسازی روابط عمومی های سازمآن‌ها و مؤسسات و مراکز مؤثر باشد استخراج نموده و در این زمینه برخی احادیث معصومان و تفاسیر قرآنی را نیز به کمک فراخواندیم. خلاصه این شانزده مطلب به عبارت زیر است:
۱- یاد و نام خدا در همه امور، ۲- لزوم شکر و سپاس گذاری، ۳- توجه به عالم غیب، ۴- نفی تردید از دیگران در مورد خود، ۵- توجه به اختلاف انسان ها در فکر و نظر، ۶- منطقی بودن تشویق ها و حلال بودن آنها، ۷- توجه به اینکه راه بازگشت بسته نیست، ۸- لزوم رعایت طرفینی وفای به عهد و پیمان، ۹- تلاش در کاستن از هزینه ها، ۱۰- پرهیز از آفت تحریف، ۱۱- پرهیز از آفت کتمان، ۱۲- خیرخواهی برای همه و استفاده از تجربیات همدیگر، ۱۳- توجه به زندگی آن جهانی در عین توجه به زندگی دنیا، ۱۴- خراب نکردن نیکی ها با منت گذاری و آزار و اذیت، ۱۵- لزوم انفاق و انجام کارهای عام المنفعه، ۱۶- مقابله با رباخواری.
آنچه در این فصل در سایه پربرکت آیات الهی، استخراج شد و معرفی گشت از مطالعه و مرور بر سه جزء قرآن کریم یعنی یک دهم آیات این کتاب شریف و ارزشمند الهی به دست آمد. چنانچه متخصصان فن و آگاهان به دانش روابط عمومی مفید و مورد استفاده بودن اینگونه مطالب را در صحنه تئوری و یا عمل تأیید نمایند امکان مراجعه به دیگر آیات قرآن کریم(یعنی نُه دهم آن) در آینده وجود دارد.
و الحمدلله رب العالمین
۵- منابع
قرآن کریم
دیگر کتابها:
ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق مصطفی سقا و ابراهیم آبیاری، بیروت، دارالخیر، چاپ اول، ۱۴۱۰ ق.
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه البعثه، چاپ اول، ۱۴۱۵ ق.
رازی، فخر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعه الثالثه، بی تا.
رسول محلاتی، سیدهاشم، زندگانی حضرت محمدخاتم النبیین، تهران، اخوان پاکتچی، ۱۳۳۶ ش.
سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، چاپ پانزدهم، ۱۴۰۸ ق.
شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، مکتبه الراوی، ۱۳۹۸ ق، چاپ اول.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۷ ق.
طبرسی، ابی علی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح سیدهاشم رسول محلاتی و سیدفضل الله یزدی ، طباطبایی، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق.
طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۹ ش.
فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیرنمونه، تحقیق و تنظیم احمدعلی بابائی، تهران دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۹ ش.
نراقی، مهدی، علم اخلاق اسلامی، گزیده جامع السعادات، ترجمه و گزینش سید جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول، ۱۳۶۷ ش.
نهاوندی، محمدبن عبدالرحیم، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۲۹ ق، چاپ اول.
مقالات:
فاکس- جوهانا، روابط عمومی چیست؟ مترجم نظام بهرامی، ماهنامه روابط عمومی، آبان و آذر ۱۳۸۱٫
کبیر، محمدرضا، روابط عمومی چیست و چرا ما از آن استفاده می‌کنیم؟ هنر هفتم، شماره ۱۳ و ۱۴، بهار و تابستان ۱۳۷۸٫
مقالات اینترنتی:
Public relations.in
Encyclopedi A Britannica online- web.2/oct/2012
(http://www.britannica.com)
What is public relations, Karter mack Narama
Translation by Hasan Khosravi.
(Public relations society of Iran.)
Prsir.org
روابط عمومی چیست؟، مجله روابط عمومی، دی ۱۳۷۶، شماره ۸، با نشانی اینترنتی:
http://www.noormags.Com/view/magazine/viewpages.aspx?ArticleId=105894
نرم افزارها:
نرم افزارهای گنجینه روایات، جامع الاحادیث.
[۱] . اصل موضوعی به مطالبی گفته می شود که اثبات آنها در علوم و دانشهای دیگر صورت گرفته و در این مقاله به عنوان مطالبی پذیرفته شده از آنها استفاده می شود.
[۲] . جهت مطالعه بیشتر خواننده گرامی را به پایگاه مجلات تخصصی noormags ارجاع می دهیم.
[۳] . (ن.ک. البقره/۵ و الطلاق/۲ و ۳)
[۴] . و نیز نک آیه البقره/ ۷۹