مقدمه
نشریه اکونومیست در پنجم فوریه ۲۰۲۲ از آمادگی آمریکا برای اعمال تحریم‌های شدید علیه روسیه خبر داد. باب مندز، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس سنا، بسته تحریمی جدید علیه روسیه را ”مادر تحریم‌ها“ توصیف کرد.در دهم دسامبر ۲۰۲۱ نیز رسانه‌ها از اعمال تحریم‌های گسترده علیه چین توسط آمریکا به بهانه‌های حقوق بشری خبر دادند. به نوشته نشریه اکونومیست، شرط اصلی موفقیت این تحریم‌ها این است که متحدان آمریکا، اتحاد خود را نشان دهند و رنج و درد اقتصادی ناشی از این تحریم‌ها را بر دوش بکشند. اما تجربه نشان داده است که این اتفاق هرگز نخواهد افتاد. سئوال مقاله این است که چرا تحریم‌های آمریکا علیه کشورهای دیگر به نتایج مورد نظر دست نیافته است و کشورهای تحریم شده در مقابل این اقدامات یکجانبه آمریکا چه رویکردی اتخاذ کرده اند؟ و آیا این تحریم‌ها در نهایت، علیه خود آمریکا نخواهد بود؟
تحریم‌های یکجانبه آمریکایی
اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه کشورهای دیگر جهان پس از جنگ سرد به عنوان ابزار مسلط دولت سازی توسط بسیاری از کشورهای غربی و در راس آن ایالات متحده مورد توجه قرار گرفت. در آن زمان یک اصل وجود داشت: تحریم‌ها زمانی قابل استفاده است که دیپلماسی برای دستیابی به خواسته ناکافی باشد و استفاده از زور و حمله نظامی، پرهزینه باشد. اما تنها پس از نیم قرن، نیمی از جمعیت جهان و نیمی از شرکت‌های بزرگ در فهرست تحریم‌های آمریکا قرار گرفته‌اند و اکثر محافل سیاسی و بین‌المللی درباره کارآمدی این تحریم‌ها برای منافع ملی آمریکا دچار تردید شده اند. براساس گزارش شورای صادرات به رئیس جمهور آمریکا، این کشور از سال ۱۹۹۳، بیش از ۴۰ تحریم اقتصادی علیه ده‌ها کشور اعمال کرده است که سالانه بین ۱۵ تا ۱۹ میلیارد دلار برای صادرکنندگان آمریکایی هزینه داشته است و به اعتبار آنها به عنوان تامین کنندگان قابل اعتماد آسیب زده است.[۱]
در فهرست وزارت بازرگانی آمریکا نام ۱۸ کشور تحریم شده اولیه و ۱۰۰ کشور متاثر از تحریم‌های ثانویه دیده می‌شود که جمعیت آنها برابر با دو سوم جعیت کره زمین است.در ذیل به ماهیت و اهداف تحریم‌های اولیه و میزان جمعیت درگیر این گونه از تحریم‌ها آورده می‌شود:
| نام کشور | جمعیت | ماهیت تحریم‌ها | هدف |
| چین | ۱۴۱۲۶۰۰۰۰۰ | تحریم‌های علیه چین، بیشتر ماهیت حقوق بشری و فناوری دارد | مقابله با قدرت چین |
| روسیه | ۱۴۵۴۷۸۰۹۷ | تحریم‌ها علیه روسیه ماهیت حقوق بشری، امنیتی و دفاعی دارد | مقابله با قدرت روسیه |
| ایران | ۸۳۱۸۳۷۴۱ | این تحریم‌ها، ماهیت حقوق بشری یا مرتبط با برنامه هسته‌ای است | مقابله با نفوذ ایران |
| افغانستان | ۴۰۲۸۰۰۰ | تحریم‌ها علیه افغانستان، ماهیت حقوق بشری دارد | ترویج ارزش‌های غربی |
| یمن | ۳۰۴۹۱۰۰۰ | تحریم‌ها علیه یمن، ماهیت حقوق بشری و امنیتی دارد | حمایت از عربستان |
| ونزوئلا | ۲۸۸۸۷۱۱۸ | تحریم‌ها علیه ونزوئلا ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | مقابله با چپ جدید |
| کره شمالی | ۲۵۵۴۹۶۰۴ | تحریم‌ها علیه کره شمالی ماهیت حقوق بشری، امنیتی و دفاعی دارد | مهار موشکی و دفاعی |
| سوریه | ۱۷۵۰۰۶۵۷ | تحریم‌ها علیه سوریه ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | امنیت رژیم صهیونیستی |
| کامبوج | ۱۵۵۵۲۲۱۱ | تحریم‌ها علیه کامبوج، ماهیت حقوق بشری دارد | ترویج ارزش‌های غربی |
| زیمبابوه | ۱۵۰۹۲۱۷۱ | تحریم‌ها علیه زیمبابوه، ماهیت حقوق بشری دارد | ترویج ارزش‌های غربی |
| بولیوی | ۱۱۴۲۸۰۰۰ | تحریم‌ها علیه بولیوی، ماهیت حقوق بشری و سیاسی دارد | مقابله با چپ جدید |
| کوبا | ۱۱۱۸۱۵۹۵ | تحریم‌ها علیه کوبا، ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | مقابله با چپ جدید |
| بلاروس | ۹۳۴۹۶۴۵ | تحریم‌ها علیه بلاروس، ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | مقابله با قدرت روسیه |
| لائوس | ۷۱۲۳۲۰۵ | تحریم‌ها علیه لائوس، ماهیت حقوق بشری دارد | ترویج ارزش‌های غربی |
| اریتره | ۶۷۰۰۰۰۰ | تحریم‌ها علیه اریتره، ماهیت حقوق بشری دارد | ترویج ارزش‌های غربی |
| نیکاراگوئه | ۶۴۸۶۲۰۱ | تحریم‌ها علیه سوریه ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | مقابله با چپ جدید |
| فلسطین | ۵۱۵۹۰۷۶ | تحریم‌ها علیه سوریه ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | امنیت رژیم صهیونیستی |
| کریمه | ۲۰۳۳۷۰۰ | تحریم‌ها علیه سوریه ماهیت حقوق بشری، امنیتی و سیاسی دارد | مقابله با قدرت روسیه |
تحریم شده‌های مستقیم آمریکا حدود یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. همچنین حدود یک میلیون فرد و هزاران شرکت در کشورهای دیگر نیز تحت تاثیر تحریم‌های ثانویه قرار دارند. تحریم‌های افراد و شرکت‌هایی در بنگلادش، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری دموکراتیک کنگو، عراق، لبنان، لیبریا، مالی، برمه، سومالی، سودان جنوبی، ترکیه و اوکراین هم تحت تحریم‌های هوشمند و سختگیرانه آمریکایی قرار دارند. جرمی گرین استاک، دیپلمات انگلیسی درباره چرایی اعمال تحریم‌ها علیه کشورهای دیگر با وجود ناکارآمد بودن آن می‌گوید، تحریم‌ها همچنان محبوب هستند؛ البته نه به این دلیل که مؤثرشناخته شده اند، بلکه چون هیچ ابزار دیگری میان بازی با کلمات از طریق دیپلماسی و حمله نظامی وجود ندارد.[۲] اما تحریم‌های ثانویه که تحریم‌های فراسرزمینی است، بیش از تحریم‌های اولیه، شرکت‌ها و کشورها را درگیر کرده است. در تحریم‌های ثانویه، ایالات متحده، هرگونه تجارت با دلار آمریکا را ممنوع کرده و هر شرکتی که آگاهانه یا ناآگاهانه با افراد یا شرکت‌هایی در جهان که آگاهانه یا نااگاهانه با ایران همکاری کنند مشمول مجازات‌های تحریمی آمریکایی می‌شوند.
نکته جالب اینکه در جدول فوق «حقوق بشر» اسم رمز منافع و مطامع جهانی است که آمریکا برای خود تعریف کرده است.
تحریم‌های ناکارآمد، تلاش مذبوحانه و بازگشت آثار تحریم به آمریکا
بسیاری از ناظران بر این باورند که با توجه به روابط پیچیده در دنیای امروزه، اعمال تحریم‌های اقتصادی نمی‌تواند کارآمد باشد و تنها باعث دشوار و پیچیده تر شدن همکاری‌ها شده و زیانبارترین اثر آن به کشور تحریم کننده باز می‌گردد. به اعتقاد این ناظران، نتایج معکوس این تحریم‌ها، زمانی بیشتر نمایان می‌شود که کشورها به دلایل حقوق بشری تحریم شوند؛ چرا که این تحریم‌ها، بیش از دولت‌ها، مردم تحت آن حکومت‌ها را تحت فشار قرار خواهد داد و عملا خود این تحریم‌ها، نماد نقض حقوق بشر محسوب می‌شود.
– تشکیل ائتلاف تحریمی‌ها: در داخل آمریکا، بسیاری معتقدند، تحریم‌ها ناکارآمد بوده و شاید حتی بیشتر از موثر بودن بر سیاست‌های آمریکا، آثار و لطمات جبران ناپذیری بر اقتصاد آمریکا و متحدان آن داشته باشد. بویژه اگر، کشورها، شرکت‌ها و افراد، مسیرهای دور زدن تحریم‌ها را شناسایی کنند. ضمن اینکه تجربه نشان داده است، بسیاری از کشورهای جهان، حتی متحدان آمریکا، درباره برخی کشورها بویژه چین و روسیه از این تحریم‌ها حمایت نمی کنند. حتی در دهه ۱۹۹۰ قرن بیستم و بعد از فروپاشی شوروی که آمریکا خود را تنها قدرت آمریکا می‌دانست، بسیاری از این تحریم‌ها توسط کشورهای متحد آمریکا هم اجرا نشد. جوی گوردون در چهارم مارس ۱۹۹ در مجله ”نیشن“ نوشت، دو سوم از ۱۰۴ تحریم اعمال شده در سراسر جهان از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۰،اقدام یکجانبه ایالات متحده بدون مشارکت سایر کشورها بوده است.ضمن اینکه، در حال حاضر بسیاری از کشورهای تحریم شده آمریکایی به ائتلاف و اتحاد علیه آمریکا برای دور زدن تحریم‌ها روی آورده و به این طریق سیاست‌های تحریمی آمریکا را ناکارآمد کرده‌اند. سناریوی تشکیل محور خشم از کشورهای تحریم شده در این سناریو محتمل است.
– حق وتوی چین و روسیه: گوردون نوشته است، از آنجا که آمریکا در اعمال این تحریم‌های یکجانبه موفق نبود، تلاش می‌کند اعمال برخی از تحریم‌ها را از طریق شورای امنیت سازمان ملل پیش ببرد.[۳] اما دو کشور روسیه و چین در شورای امنیت حق وتو دارند و عملا شورای امنیت نمی تواند علیه دست کم دو رقیب بزرگ آمریکا یعنی چین و روسیه، تحریمی اعمال کند. به نوشته روزنامه اکونومیست در ۱۴ اوت ۲۰۱۸،[۴] مرکل آلموند، رئیس مرکز مطالعات بحران معتقد است، اگر کشورهای تحریم شونده بخواهند ائتلافی علیه آمریکا و غرب تشکیل دهند، اعمال تحریم‌های آمریکا می‌تواند بسان شمشیر دو لبه‌ای باشد و دیگر به آسانی نمی‌توان آنها را مهار کرد. از نظر این تحلیلگر، شاید ائتلاف ایران و ترکیه سخت‌تر باشد، اما روسیه و چین، انگیزه‌ها بسیاری برای ائتلاف دارند و می‌توانند دو کشور دیگر را نیز با خود همراه کنند. اذتحاد روسیه و چین، بزرگترین کابوس آمریکا و متحدانش خواهد بود و اتحاد این دو کشور تحریمی که در حقیقت ترکیب تکنولوژی و انرژی است و همراهی سیاسی با یکدیگر در نهاد بین‌المللی آغاز پایان کنشگری آمریکا در عرصه جهانی خواهد بود.
– خسارت اقتصادی به آمریکا: دانیل تی گریسوولد، از کارشناسان اندیشکده کاتو در مقاله‌ای با عنوان، اعمال تحریم‌های اقتصادی، بیش از دشمنان آمریکا به خود آمریکا ضریه می‌زند، نوشت: تحریم‌ها نتوانسته است رفتار کشورهای تحریم شده را تغییر دهد و فقط شرکت‌های آمریکایی را از فرصت‌های اقتصادی منع کرده و بیش از دولت‌ها، به مردم کشورهای تحت تحریم آسیب رسانده است. از نظر وی، استفاده از تجارت به عنوان یک سلاح در سیاست خارجی به منافع ایالات متحده در سراسر جهان آسیب زده است؛ بدون اینکه امنیت ملی آمریکا را ارتقا دهد[۵].
– متحدان خشمگین: برخی از تحریم‌های آمریکا، علیه کشورهای دیگر حتی متحدان آمریکا از جمله اتحادیه اروپا را عصبانی کرده است؛ زیرا فرصت‌های اقتصادی آنها را از بین می‌برد. در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ، وی از این ابزار اقتصادی حتی از متحدانش در اتحادیه اروپا هم استفاده کرد و وارادت فولاد و خودرو از کشورهای اروپایی را تحریم کرد که با واکنش شدید افکار عمومی در اروپا مواجه شد و برخی حتی این تحریم‌ها را نشان دهنده بی‌توجهی ایالات متحده به منافع اتحادیه اروپا توصیف کردند. به جز اروپا، کانادا و مکزیک دیگر شرکای تجاری آمریکا نیز در دوره ترامپ تحریم شدند که خشم آنها را برانگیخت.
ابزار ضعیف و ناکارآمد: هافباوئر، شات و الیوت معتقدند، سیاستگذاران، از تحریم‌ها، انتظارات زیادی دارند. این امر بویژه درباره سیاستمداران آمریکایی صادق است و آنها بر این باورند که یک ارتباط ضعیفی بین تحریم‌های اقتصادی و تمایل به تغییر رفتار وجود دارد و در مواقعی بر اساس این احتمال ضعیف، به اعمال تحریم‌ها علیه کشورهای دیگر اقدام می‌کنند. در حالی که احتمال قوی، متاثر شدن اقتصاد کشورهای تحریم کننده از این تحریم‌هاست[۶]. در این سناریو، بازی بومرنگ اهمیت می‌یابد که بر اساس آن، بیشترین خسارت تحریم‌های اقتصادی به خود آمریکا بر می‌گردد.
نماد شکست سیاست خارجی آمریکا: به اعتقاد گریسولد، علاوه بر آسیب‌های اقتصادی تحریم‌های یکجانبه آمریکایی می‌تواند به عنوان نماد شکست سیاست خارجی آمریکا توصیف شود. ارزیابی‌های مؤسسه اقتصاد بین المللی حاکی از این است که کمتر از ۲۰ درصد تحریم‌های آمریکایی به اهداف خود دست یافته اند و به عنوان مثال، قانون جلوگیری از منع اشاعه هسته ای ۱۹۹۴ نتوانست مانع ازمایش‌های تسلیحات هسته ای پاکستان و هند شود. برخی سیاستمداران طرفدار سیاست اعمال تحریم در آمریکا، فروپاشی نظام آپارتاید در آفریقای جنوبی را نتیجه اعمال تحریم می‌دانند؛ اما بسیاری از کارشناسان از جمله گریسوولد معتقدند، تحریم‌ها تنها دلیل فروپاشی آپارتاید نبودند و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دلیل محکم‌تری بود. در واقع تحریم‌ها علیه آفریقای جنوبی از دو جنبه کلیدی با اکثر تحریم‌های امروزی آمریکا متفاوت بود. اول اینکه تحریم‌های آفریقای جنوبی چندجانبه بود؛ در حالی که اکثریت قریب به اتفاق تحریم‌های ایالات متحده از سال ۱۹۹۳ تاکنون یکجانبه بوده است. از سوی دیگر، دولت آپارتاید در آفریقای جنوبی از داخل کشور و از طرف بیش از پنج میلیون سفیدپوست این کشور تحت فشار قرار گرفت که به شدت غربگرا و تحت نفوذ خارجی‌ها بودند.
جمع بندی
به طور کلی، بسیاری از محافل سیاسی، اقتصادی و امنیتی بر این باورندکه افزایش و استفاده از اهرم تحریم‌های اقتصادی به عنوان ابزار سیاست خارجی در آمریکا، ناکارآمد است. به عبارت دیگر، در حال حاضر درباره اثربخشی و سودمندی تحریم‌های آمریکایی در دستیابی به اهداف مورد نظر تردیدهای جدی وجود دارد. ضمن اینکه اثرات و پیامدهای جبران‌ناپذیری بر اقتصاد آمریکا و متحدانش داشته است. تحریم‌های ثانویه بیش از تحریم‌های اولیه که تحریم‌های مستقیم آمریکا بر کشورهای دیگر است، فعالان اقتصادی در سراسر جهان را آشفته کرده است. این تحریم‌های فراسرزمینی، باعث شده در جهان پیچیده تجارت، بسیاری از شرکت‌ها که حتی در خاک آمریکا قرار دارند نیز مشمول این تحریم‌ها شوند و در مواقعی حتی گریبان شرکت‌های حامی وضع کننده تحریم‌ها را هم گرفته است؛ همچنین به اعتقاد بسیاری از ناظران، مهمترین تهدید اعمال تحریم‌های اقتصادی، منزوی شدن خود آمریکا در صحنه بین‌المللی و کاهش نفوذ و اعتبار این کشور در چارچوب یک جهان چندقطبی در حال ظهور با قدرت‌های مالی و اقتصادی رقیب است.
[۱] – [۱] – Griswold, Daniel. “Going Alone on Economic Sanctions Hurts U.S. More than Foes”. CATO Institute. Archived from the original on 2011-09-23.
[۲] – Marcus, Jonathan (26 July 2010). “Analysis: Do economic sanctions work?”. BBC New
[۳]– Gordon, Joy (4 March 1999). “Sanctions as Siege Warfare”. The Nation.
[۴] – https://www.express.co.uk/news/world/1003274/donald-trump-trade-war-china-tariffs-iran-sanctions-turkey-russia
[۵] – Griswold, Daniel. “Going Alone on Economic Sanctions Hurts U.S. More than Foes”. CATO Institute. Archived from the original on 2011-09-23.
[۶] – Hufbauer, Gary Clyde; Schott, Jeffrey J.; Elliott, Kimberly Ann; Oegg, Barbara (2007). Economic Sanctions Reconsidered. p. ۱۶۲٫ ISBN ۹۷۸۰۸۸۱۳۲۵۳۶۲.
