مقدمه
اجلاس سالانه مجمع اقتصادی داووس سوئیس و حضور وزرای امورخارجه ایران و عربستان در آن باردیگرمذاکرات تهران – ریاض را برای مدتی در کانون توجه رسانه ها قرار داد. ابتدا فیصل بن فرحان وزیر امورخارجه عربستان در پاسخ به سوال مجری نشست در اجلاس سالانه مجمع جهانی اقتصاد درباره گفتگوهای ریاض و تهران گفت رویه گفتگو با همسایگان بازتاب باور قطعی ماست که همکاری لازمه برقراری ثبات در منطقه است. وی افزود: ” ما به شدت بر روی چشمانداز ۲۰۳۰ و سایر مولفه ها برای پیشبرد و اجرایی کردن چشماندازی از آینده که بر پایه امید و شکوفایی بنا شده است, متمرکز هستیم. این چشم انداز بر پایه توسعه و مبتنی بر همکاری است. این پیامی است که ما در عربستان سعودی و همچنین سایر کشورهای شورای همکاری خلیج (فارس) که همگی دیدگاه های فردی خود را برای آینده دارند و همگی در همین راستا حرکت می کنند سعی می کنیم برای منطقه خود از جمله به همسایگان مان در ایران ارسال کنیم. دستهای ما گشوده شده است. ما تلاش میکنیم این پیام را در این باره ارسال کنیم که ورود به دوره جدیدی از همکاری در منطقه میتواند منافعی را برای همه ما به همراه داشته باشد.” شاهزاده فیصل افزود: “البته برجام -اگر احیا شود- اگر که توافق خوبی باشد، به طور بالقوه این اقدام خوبی خواهد بود. اما برای ما مسئله مهمتراین است که به مسائل جامع تر رسیدگی کنیم که شامل منع گسترش تسلیحات هسته ای و فعالیتهای منطقه ای می شود و این می تواند انجام شود، اما این امر نیاز به یک تمایل صادقانه برای نگاه کردن به آینده به جای گذشته دارد.”
متعاقب این اظهارات حسین امیر عبد اللهیان وزیر امورخارجه کشورمان در اظهارتی که حاکی از استقبال از مواضع همتای سعودی خود بود گفت: ” با عربستان توافق کردیم در سطح مقامات وزارت خارجه یا وزرای خارجه دیدار داشته باشیم.
ما همیشه درها را باز گذاشتیم که هر زمان ریاض مایل بود روابط طبیعی خود را برگرداند، از آن استفاده کند. در مذاکرات اخیر پیشرفت های خوبی داشتیم و حتی توافق کردیم در آینده نزدیک در سطح مقاماتی از وزارت خارجه یا وزرای خارجه دیداری در کشور ثالث یا مکان مورد توافق داشته باشیم لذا پیشرفت ها کم ولی خوب بوده است”.
بیم و امیدهای احیای روابط ایران و عربستان
مذاکرات ایران و عربستان روند روبه رشدی را طی چند ماه گذشته طی کرده است اما هنوز به سرانجام مشخصی نرسیده است . این مذاکرات در پنج دور و با میزبانی عراق در بغداد برگزار شده و در اخرین دور آن کاظمی نخست وزیر عراق هم حضور داشته است. در پایان دور پنجم مذاکرات منابع عراقی اعلام کردند که فاز امنیتی مذاکرات با موفقیت به پایان رسید و در دور بعدی فاز سیاسی با محوریت وزرای امورخارجه دو کشور ادامه خواهد یافت و اکنون معلوم نیست که اظهارات اخیر فیصل بن فرحان زمینه سازی برای ورود به این مرحله است یا اینکه وی به نوعی خواسته توپ بازی را به زمین ایران بیندازد . ان چه یک چنین ذهنیتی را ایجاد می کند این بخش از اظهارات او است که گفته است:” برای آغاز مرحله ای از همکاری و دور جدید در منطقه، ایران باید تصمیم بگیرد. دستیابی به توافقنامه هسته ای مفید است، اما باید این پرونده را به صورت فراگیر حل و فصل کرد تا شامل فعالیت های ایران در منطقه باشد”. این اظهارات در حالی بیان می شود که مذاکرات هسته ای ایران در یک بستر و چارچوب دیگری جریان دارد و اساسا هیچ ارتباطی به تحولات و مسائل منطقه ندارد و بعد از امضای برجام ایران تماما به تعهدات خود پایبند بوده اما نقض تعهد از سوی امریکا و در نهایت خروج امریکا از این توافق در زمان ترامپ و بازنگشتن دولت بایدن به ان مشکلاتی را در این زمینه ایجاد کرده که رفع ان به طرف امریکایی بستگی دارد. بنابراین پیوند زدن مسائل منطقه به مسئله هسته ای باعث پیچیدگی و درهم تنیدگی مسائل می شود و مانعی در سر راه ان ها ایجاد می کند.
این درست برخلاف ان چیزی است که فیصل بن فرحان در سخنان خود مورد تاکید قرار داده و خواستار افزایش همکاری منطقه ای در جهت بسترسازی برای اجرای طرح های کلان اقتصادی از جمله سند چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان شده است. ورود منطقه به فضای همکاری های اقتصادی بخصوص در حوزه منطقه ای خودبخود زمینه های همکاری را میان کشورهای منطقه تسهیل می کند چراکه در حوزه اقتصادی امکان اجرای بازی های برد- برد که همه طرف ها بتوانند سود کنند زیاد است و اگر در گذشته کشورهای منطقه از این فرصت ها محروم بودند یکی به دلیل فضای نظامی و امنیتی بوده که بر فضای منطقه غالب بوده و دوم حضور قدرت های بیگانه بوده که برای تثبیت و استمرار حضور خود به سیاست تفرقه افکن و حکومت کن روی اورده بودند. اکنون با خروج و یاکاهش حضور نظامی امریکا در منطقه فرصت های همکاری بین کشورهای منطقه ایجاد شده است اما متاسفانه بازشدن پای رژیم صهیونیستی به منطقه و عادی سازی رابطه با برخی از کشورهای این حوزه این نگرانی را ایجاد کرده است که این رژیم نیز باز همان سیاست تفرقه افکن و حکومت را ادامه دهد و جانشین قدرت های غربی در استمرار این سیاست شود. بر این اساس بی تردید یکی از موانع اصلی پیش روی احیائ و تقویت روابط و همکاری های منطقه ای میان ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از ناحیه حضور این رژیم در منطقه است و اتفاقا از زمانی که اعلام شد دورپنج مذاکرات ایران و عربستان در عراق تا حدی موفقیت امیز بوده تلاش های این رژیم برای جلوگیری از ورود مذاکرات از فاز امنیتی به فاز سیاسی بیشتر شده و این رژیم با همکاری امریکا تلاش های خود را برای عادی سازی روابط با عربستان قبل از ازسرگیری مذاکرات تهران- ریاض دو چندان کرده است و به نظر می رسد برخی از اما و اگرهای اخیر در سخنان وزیرامورخارجه عربستان از این مسئله ناشی می شود که در تناقض با رویکرد قبلی مذاکرات و موفقیت امیز بودن دور پنجم بوده است.
افزایش تکاپوهای واشنگتن- تل آویو برای برهم زدن گشایش نسبی ایجاد شده در روابط تهران- ریاض با وجود خسارت ها و زیان های سنگینی که ایران و عربستان و دیگر کشورهای اسلامی ازوجود و ادامه تنش در روابط خود متقبل شده اند، در مقابل قدرت های فرامنطقه ای بخصوص فروشندگان سلاح بیشترین بهره و سود را از این وضعیت برده اند و طبعا راضی به تغییر وضع موجود نیستند.
در این میان رژیم صهیونیستی انگیزه قوی تری برای ادامه تنش بین ایران و عربستان دارد چراکه عادی سازی رابطه با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را بر اساس پروژه ایران هراسی پایه گذاری کرده و طبعا از این هراس دارد که با تنش زدایی در روابط ایران و عربستان که می تواند باعث بهبود روابط میان دوستان و متحدان عربستان با ایران نیز شود، پروژه ایران هراسی و عادی سازی روابط بر باد رود.
با وجود اینکه مدتی بین رژیم صهیونیستی و دولت بایدن در خصوص احیای برجام اختلاف و تنش پیش امده بود اما کاهش احتمال احیای برجام از یک سو و بروز جنگ اوکراین ازدیگر سو زمینه های دوستی مجدد را بین دو طرف برقرار کرد . در این راستا پایگاه اینترنتی خبری فلسطینی سما به نقل از پایگاه اینترنتی صهیونیستی «والا» نوشت: “صحبت از میانجی گری محرمانه واشنگتن بین اسرائیل، عربستان و مصر در تلاش برای دستیابی به حل و فصلی است که انتقال حاکمیت دو جزیره تیران و صنافیر را از مصر به عربستان کامل کند و این میانجی گری شامل گام جداگانه عربستان برای عادی سازی روابط با اسرائیل است.” در همین حال منابع آمریکایی اعلام کردند رژیم صهیونیستی موافقت با حاکمیت عربستان بر دو جزیره تیران و صنافیر را منوط به اتخاذ گام هایی در زمینه آشکار سازی روابط با این رژیم کرده است و مذاکرات محرمانه در این زمینه، بین رژیم صهیونیستی، عربستان و مصر به رهبری آمریکا همچنان ادامه دارد. در ادامه این تحرکات وبگاه روسیا الیوم از تلاش وزیر خارجه عربستان برای توجیه آشکار سازی روابط با اسرائیل خبر داد.
وی ادعا کرد که آشکار سازی روابط میان عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی می تواند به حل مساله فلسطین بر اساس طرح صلح عربی در سال ۲۰۰۱ کمک کند. این در حالی است که اظهارات وزیرخارجه عربستان سعودی در این زمینه کاملاً بر خلاف وقایع رخ داده در فلسطین طی ماههای اخیر است. رژیم صهیونیستی پس از امضای توافقات آشکار سازی روابط با برخی کشورهای عربی فشارها علیه ملت فلسطین را افزایش داده و همچنان با قدرت به ارتکاب جنایات علیه فلسطینی ها ادامه می دهد.
دراین میان دولت بایدن با کنار گذاشتن وعده های انتخاباتی خود و چشم پوشی از پیگرد پرونده قتل جمال قاشقچی روزنامه نگار سعودی دارای تابعیت امریکا به تلاش های برای بهبود روابط خود با عربستان و شخص محمد بن سلمان دست زد تا وی را به تزریق بیشتر نفت به بازارهای جهانی در جهت جبران کاهش نفت و انرژی روسیه بعد از جنگ اوکراین تشویق کند. به نوشته اکسیوس منابع آگاه اعلام کرده اند که دو تن از مشاوران ارشد رئیس جمهور آمریکا در سفری محرمانه به عربستان رفته اند تا برای افزایش تولید نفت مذاکره کنند. به گفته این منابع، «برت مک گورک» هماهنگ کننده خاورمیانه کاخ سفید و «آموس هوچستاین» نماینده وزارت امور خارجه در امور انرژی سوم خرداد برای دیدار با مقامات ارشد سعودی وارد عربستان شدند. همین منبع، از آغاز آمادگی ها برای سفر جو بایدن رئیس جمهور آمریکا به عربستان در اواخر ماه آینده میلادی خبر داد.همچنین به گزارش عرب نیوز گروهی از اعضای کنگره آمریکا و نمایندگان حزب جمهوریخواه با ولیعهد عربستان سعودی دیدار کردند. گروه آمریکایی شامل کریس استوارت، گای رشنتالر و لیزا مککلین بود. دو طرف در این دیدار، روابط دوجانبه و برخی موضوعات مشترک بین دو کشور را مورد بررسی قرار دادند. در این دیدار،عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان و دیگر مقامات حضور داشتند.
افزایش بهای نفت هرچند امکان دارد در سطح زندگی مردم تاثیر قابل ملاحظه نداشته باشد اما در هرحال درامدهای دولت را افزایش می دهد و همین امر باعث چشم طمع دولت های غربی از جمله امریکا به این کشور می شود و ان ها را در وضعیتی قرار می دهد که چشم خود را به روی عواقب اجتماعی پرونده های مانند قتل جمال قاشقچی روزنامه نگار سعودی دارای تابعیت امریکا و یا مسئله اعدام ها و قتل عام های شیعیان عربستان در این کشور ببندند. طبق گزارش بانک مرکزی عربستان سود شرکت آرامکوبزرگ ترین شرکت نفتی عربستان در سه ماهه اول سال ۲۰۲۲ در مقایسه با همین مدت از سال قبل، رشد ۸۲ درصدی داشته است.
بایدن به قدری از مواضع اعلامی خود در قبال عربستان و شخص محمد بن سلمان کوتاه آمده است که به نوشته پایگاه اینترنتی الاخباربایدن از حالت حمله تهاجمی سریع به سوی براندازی بن سلمان به بازگشت سریع تغییر مسیر داده تا جایی که در مقابل ولیعهد سعودی کرنش کرده است و بن سلمان این بار به خوبی یاد گرفته است که چگونه گردن خصمش را بگیرد و او را کنترل کند.
با وجود مانع تراشی ها لزوم همکاری های منطقه ای اجتناب ناپذیر است.
هرچند به گفته وزیر امورخارجه عربستان افزایش همکاری های منطقه ای بستر مناسبی را برای طرح های اقتصادی از جمله سند ۲۰۳۰ عربستان فراهم می کند اما واقعیت این است که در برخی موارد از جمله مهار اثار ناشی از تغییر و تحولات زیست محیطی همچون پدیده ریزگردها نه انتخاب بلکه به اجبار تبدیل شده است. در این راستا یکی از عرصه های حیاتی که لزوم همکاری میان کشورهای منطقه را اجتناب ناپذیر کرده موضوع امنیت زیستی و مقابله با پدیده ریزگردها است که طی سال های اخیر امنیت زیستی و انسانی را در کشورهای منطقه به مخاطره انداخته است. فرانس پرس در گزارشی در ۵ خرداد در این باره نوشت:” اوایل این هفته، از ریاض تا تهران، آسمان به رنگ نارنجی تیره در آمده بود. طوفان ریز گرد در اواخر بهار و تابستان به دلیل وزش بادهای فصلی، امری رایج است، اما امسال چنین طوفان هایی از ماه مارس تقریباً هر هفته در عراق رخ دادند. مقام های عراق روز سه شنبه را تعطیل اعلام کردند و از مردم خواستند در خانه هایشان بمانند. وزارت بهداشت عراق اقدام به ذخیره سازی کپسول های اکسیژن در مناطقی کرده است که شدت ریز گردها در آنها بالاست. طوفان اخیر هزاران نفر را راهی بیمارستان ها کرده است. دستکم یک نفر در عراق و سه نفر در شرق سوریه جان باخته اند. بنابر اعلام تلویزیون دولتی سوریه، مراکز درمانی به دنبال رسیدن توفان ریز گرد ها به استان دیرالزور در مرز عراق، به حالت آماده باش در آمده اند. خیزش گرد و غبار در اوایل ماه در همین منطقه دستکم سه کشته بر جای گذاشت وصدها نفر را به دلیل تنگی نفس راهی بیمارستان ها کرد. در حال حاضر مراکز درمانی دیرالزور در حالت آماده باش هستند. طی ماه جاری ریزگرها برخی مناطق ایران، کویت و عربستان سعودی را هم تحت تأثیر قرار داده اند. فرودگاه بین المللی کویت برای دومین بار طی این ماه، همه پروازهای خود را روز دوشنبه به حالت تعلیق در آورد. اداره هواشناسی عربستان اعلام کرد این هفته شعاع دید افقی در جاده های منتهی به ریاض تقریباً به صفر رسیده است. مقامات از رانندگان وسایل نقلیه خواسته اند با حداکثر احتیاط رانندگی کنند. طی ماه جاری ۱۲۸۵ نفر در عربستان به دلیل مشکلات تنفسی به بیمارستان مراجعه کردند. در ایران نیز، مدارس و ادارات دولتی در پایتخت به دلیل کاهش کیفیت هوا و هجوم ریز گردها تعطیل شدند. شدت ریزگردها در استان خوزستان بیشتر بود. بیش از ۸۰۰ نفر به دلیل مشکل تنفسی به مراکز درمانی مراحعه نمودند. ده ها پرواز در غرب ایران لغو و یا با تأخیر انجام شد”.
در پی تشدید پدیده گرد و غبار در منطقه و دستور اکید رئیس جمهوری برای پیگیری فوری، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه به وزرای خارجه کشورهای دارای منشاء ریزگرد و یا مبتلابه بحران زیست محیطی حاصل از انتشار گسترده گرد و غبار در منطقه طی نامه ای تصریح کرد جمهوری اسلامی ایران علاوه بر همکاری های فنی دوجانبه برای مهار ریزگردها، خواستار انعقاد یک کنوانسیون منطقهای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمانهای تخصصی آن بخصوص برنامه محیط زیست ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی است. امیرعبداللهیان در این نامه افزوده لازم است ذیل این کنوانسیون یک صندوق ایجاد شود که کمکهای بین المللی و منطقه ای به آن واریز شده و هر چه سریعتر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان زایی هماهنگ تر و سریعتر انجام شود. وزیر امور خارجه در بخش دیگری از نامه خود یادآور شده این پدیده زیستمحیطی مرز نمی شناسد و به سلامت همه مردم منطقه مرتبط است لذا ضرورت دارد که همه دولت های منطقه فارغ از مسائل سیاسی در مقابله با بحران گردوغبار به صورت جدی و موثر مشارکت کنند. امیرعبداللهیان پیش از این نیز در خصوص ضرورت اقدام دوجانبه و جمعی برای مهار پدیده گرد و غبار و بیابان زایی با وزرای خارجه عراق، سوریه، کویت و ترکیه بصورت تلفنی گفتگو کرد. وی از وزیر خارجه عراق خواست که عربستان نیز بعنوان یکی دیگر از کشورهای منشا و مبتلا به این بحران ، این ایده را مورد توجه جدی قرار دهد.
نتیجه گیری
در مجموع مذاکرات ایران با عربستان به نوعی با مذاکرات برجام گره خورده و تا زمانی که مذاکرات برجام مثبت و امیدوار کننده بوده مذاکره با عربستان هم خوب پیش می رفت اما اکنون با بن بست در برجام مذاکرات با عربستان هم در هاله ای از ابهام قرار گرفته است ضمن آنکه جنگ اوکراین از یک سو باعث ایجاد شکاف در بین اعضای غربی و شرقی برجام شده و از دیگر سو نیاز غرب را به نفت عربستان افزایش داده و قدرت چانه زنی آن را افزایش داده و باعث شده غرب و دولت بایدن در مسائل مربوط به تجاوز نظامی به یمن و قاشقچی و قتل عام شیعیان عربستان به سمت عربستان چرخش کنند.
گذشته از اینها اسرائیل با تمام قوا وارد عمل شده تا روزنه های ایجاد شده در را صلح و آرامش به سرعت ببندد . در چنین شرایطی برداشتن گام های بعدی برای به نتیجه رساندن مذاکرات به اراده جدی از سوی عربستان نیاز دارد چراکه این کشور هم از سوی رژیم صهیونیستی و هم از سوی فروشندگان سلاح در غرب تشویق می شود تا از پیگیری در مسیر صلح و آرامش صرف نظر کند. رویکرد عربستان در هفته های آتی نشان خواهد داد که تا چه اندازه از اراده جدی برای پیگیری این مذاکرات برخوردار است.