مقدمه و طرح مساله
در روزهای اخیر دو طیف خبر درباره ماهیت و جهت گیری ترکیه و سوریه نسبت به هم منتشر شده است. در یک طرف اخباری دال بر تدارک ترکیه برای اجرای عملیات نظامی جدید در شمال سوریه و در طرف دیگر اخباری از تمایل مشترک حزب حاکم عدالت و توسعه و احزاب رقیب در ترکیه برای بهبود روابط و آشتی با سوریه منتشر شده است. حال سوال این است که کدام شق قضییه به واقعیت نزدیک تره ؟ تقارن اخبار مربوط به تدارک ترکیه برای عملیات نظامی جدید در شمال سوریه با برخی اخبار مشکوک درخصوص درخواست از ساکنان مناطق جنوبی ترکیه برای ماندن در منازل و همینطور حمله مشکوک به پایگاه نظامی ترکیه در شمال سوریه که با پاسخ متقابل ارتش ترکیه به مقر نظامیان سوریه همراه شد، این ذهنیت را پدید آورد که گویا دو طرف به سمت تشدید تنش و درگیری پیش میروند، اما مدیریت سریع تنشها از هر دو طرف نشان داد که تمایلی برای تشدید تنش و درگیری وجود ندارد و آن چه اتفاق افتاد امکان دارد حاصل اقدامات تکی یا جمعی بازیگرانی باشد که از روند ترمیم و بهبود روابط سوریه و ترکیه احساس نگرانی و خطر میکنند.
نشانه های تمایل ترکیه برای آشتی با سوریه
اردوغان پس از یک دهه، از سیاست سرنگونی حکومت بشار اسد عقب نشینی کرد و گفت ترکیه در پی حذف اسد نیست.
اردوغان این مطلب را در مسیر بازگشت از سفر اوکراین به اصحاب رسانه همراهش عنوان کرد و گفت: ما مسئلهای به این عنوان که اسد باید حذف شود یا نه نداریم، آنکارا و دمشق باید برای بر هم زدن بازیهایی که در منطقه (شمال و شمال شرق سوریه/ کردها) در جریان است، گامهای جدی تری بردارند. رئیس جمهور ترکیه با بیان اینکه دولتها هرگز نمیتوانند گفتگوی سیاسی و دیپلماسی را کنار بگذارند یا رد کنند تآکید کرد: آمریکا و نیروهای ائتلافی، پرورش دهنده اصلی تروریسم در سوریه هستند و همچنان به این کار ادامه میدهند، اما ما باید گامهای بیشتری با سوریه برداریم تا اینکه بتوانیم مانع موفقیت این طرحها شویم. اردوغان افزود مردم سوریه برادران ما هستند و ترکیه چشمداشتی به خاک این کشور ندارد و دولت سوریه باید این مطلب را درک کند.
“حیاتی یازجی” دستیار رهبر حزب «عدالت و توسعه» (حزب حاکم) در ترکیه اخیرا در پاسخ به سؤالی درباره برقراری مجدد روابط با دمشق گفت: «روابط ما با دمشق میتواند مستقیم شود و سطح آن بالا رود.» او همچنین اضافه کرده بود: «مهمترین گام برای حل درگیریها، گفتوگو است.”این اظهارات پس از آن بیان شد که «مولود چاووش اوغلو» وزیر امور خارجه ترکیه در نشست جنبش غیرمتعهدها گفت دیدار کوتاهی با «فیصل المقداد» وزیر امور خارجه سوریه داشته است. خبرگزاری «آناتولی» به نقل از چاووش اوغلو نوشته بود: «ما باید به نوعی، بین معارضان و نظام سوریه مصالحه برقرار کنیم. در غیر این صورت، صلح دائمی [در این کشور] وجود نخواهد داشت.” وی همچنین گفته بود باید دولت قدرتمندی وجود داشته باشد که از تجزیه سوریه جلوگیری کند و ارادهای که بتواند کنترل همه اراضی را به دست گیرد و این مسئله، جز از طریق اتحاد میسر نیست. این اظهارات با مخالفت شدید معارضان در سوریه همراه شد تا جایی که گروههای معارض مستقر در شمال سوریه پرچم ترکیه را به آتش کشیدند و در شهرهای شمالی سوریه دست به تظاهرات علیه ترکیه زدند. «هیئه تحریر الشام» (جبهه النصره سابق) نیز در بیانیهای به اظهارات اخیر وزیر امور خارجه ترکیه واکنش نشان داده بود و این سخنان را بهشدت محکوم کرده بود. این گروه تروریستی در بخشی از بیانیه خود، اظهارات چاووش اوغلو را «درخور اصول سیاستهای ترکیه» ندانسته بود و بر لزوم مخالفت با دولت دمشق تأکید کرده بود.
در همین حال “اوزگور بورسالی” دبیرکل حزب وطن ترکیه که در سالهای اخیر به دولت “رجب طیب اردوغان”، رئیسجمهور ترکیه نزدیک شده، اعلام کرد که با موافقت آنکارا به زودی هیئتی از این حزب برای دیدار با “بشار اسد”، رئیس جمهوری سوریه به دمشق سفر میکند. وی گفت که این سفر در پاسخ به درخواست نظام سوریه انجام میشود و چند وقتی است که در دستور کار حزب وطن قرار دارد. وی تصریح کرد: این گفت وگوها بر تقویت همکاریهای ترکیه و سوریه در همه زمینهها به ویژه در زمینههای نظامی و اقتصادی، مبارزه مشترک با همه سازمانهای متعصب و مرتجع بهویژه یگانهای کُرد، تمامیت ارضی سوریه و همچنین بازگشت امن آوارگان سوری مستقر در ترکیه به کشورشان متمرکز خواهد بود. “دوغو پرینچک» رهبر حزب “وطن” در ماه مارس سال ۲۰۱۵ نیز در صدر هیأتی با رئیسجمهور سوریه و تعدادی از مقامات دمشق دیدار کرده بود. او در سال ۲۰۱۵ پس از دیدار با بشار اسد گفته بود: «اکثریت قاطع در ترکیه دوستان سوریه هستند و تروریسم را برنمیتابند. آنها میدانند که هرگونه بیثباتی در سوریه باعث بیثباتی ترکیه خواهد شد و آتشی که در سوریه شلعهور شده است، خانههای ما را نیز در کام خود فرو خواهد برد.”
چرایی چرخش ترکیه
به نوشته عبد الباری عطوان در روزنامه رای الیوم ” این تغییر ناگهانی لحن و بیان اردوغان، احتمالا در چارچوب ارزیابی های مجدد سیاستهای ده ساله وی و بازتاب دهنده تمایلش برای گشودن صفجه جدید و متفاوتی با سوریه در تمام عرصه هاست. این تغییر موضع و لحن آشتیجویانه ناگهانی درقبال سوریه نمیتواند دفعی و ناگهانی صورت گرفته باشد و رئیس جمهور ترکیه احتمالا پس از بررسی عمیق خطراتی که ترکیه و کل منطقه را تهدید میکند، به این نتیجه رسیده که راهی جز اتخاد این تصمیم و عدول از همه سیاست های پیشین نیست . رمز این تغییر موضع را باید در دیدار دو هفته پیش اردوغان و پوتین در تفرجگاه سوچی در روسیه جستجو کرد. دیداری که در آن تحولات سوریه و دستیابی به تفاهماتی راهبردی برای حل و فصل بحران سوریه بر بستر پذیرش خواستهای سوریه مبنی بر لزوم خروج کامل نیروهای ترکیه و همکاری آنکارا در مبارزه با گروههای تروریستی -که دو کشور را تهدید میکنند- و احیای معاهدات قبلی در این زمینه به ویژه معاهده ۱۹۹۸ آدانا به درخواست پوتین و ضمانت وی بررسی شد”.
بارش دوستار استاد دانشگاه مرمره و از دبیران روزنامه جمهوریت تلاش اردوغان برای عادی سازی روابط آنکارا – دمشق را از سر ناچاری و اجبار می داند و معتقد است که رئیس جمهور ترکیه، تاوان سیاست های غلط خود را می دهد. وی زمینه ها و دلایل چرخش رویکرد ترکیه نسبت به سوریه را در چهار دسته می داند:
الف) ترکیه که برای عادی سازی روابط خود با اسرائیل، مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی اقداماتی را انجام داده و وارد فاز نوینی شده است. در نتیجه، تغییر رفتار در قبال دمشق هم اجتناب ناپذیر بود و تیم اردوغان، ناچار شد که اقدامات مشابهی در قبال سوریه انجام دهد.
ب) سیاست خارجی اردوغان در قبال سوریه توام با خطاهای بزرگ و اقدامات غلط بود. در نتیجه، تبعات و پیامدهای سیاست خارجی اشتباه در سوریه بسیار فراتر از حد توان دولت ترکیه بود. مجموع عناصر سیاسی، اقتصادی، نظامی و قدرت نرم، همگی به کار گرفته شد. اما اثربخش نبود و تحمل این همه خطا و تصمیم غلط، بسیار بالاتر از ظرفیت دولت ترکیه بود.
ج) آن چه در سوریه اتفاق افتاد مستقیماً بر ساختار جمعیتی، جامعه شناختی، سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک ترکیه اثر گذاشت و به معنی واقعی کلمه، ترکیه را در شرایط دشوار قرار داد. بر اساس اظهارات رسمی، ۳٫۶ میلیون آواره سوری تحت وضعیت حفاظت موقت در ترکیه هستند. اما این آمار، واقعی به نظر نمی رسد و به باور مفسران، سیاستمداران و کارشناسان این تعداد، بسیار بیشتر است. شهرهای مرزی ما با تغییر جمعیت، مشکلات امنیتی فزاینده، اشتغال ثبت نشده و معضلات دیگر مواجه شده اند و گفته می شود که ترکیه در مجموع، حدود ۱۰۰ میلیارد دلار برای پناهجویان هزینه کرده است. با در نظر گرفتن مخارج بالای حمایت های انجام شده از مخالفان سوری و تسلیح و تجهیز آنان، بیش از این نمی توان ادامه داد.
د) قدرت کشورهای عربی ضد سوری برای تغییر رژیم در سوریه کافی نبود. نه تنها پویایی و دینامیسم ملی، بلکه تحولات منطقه ای و جهانی نیز عادی سازی روابط ترکیه با سوریه را بر دولت اردوغان تحمیل می کند. در مقیاس منطقه ای، توافق آبراهام بین اسرائیل و کشورهای عربی، مراحل عادی سازی کشورهای عربی با سوریه و نرمش بین ایران و کشورهای عربی را می توان در این زمینه مورد بحث قرار داد.
واکنش سوریه به رویکرد جدید ترکیه
به نوشته روزنامه الاخبار محافل سیاسی سوریه از سناریوهای متعددی که امکان توافق بر روی آنها وجود دارد سخن میگویند، از جمله آنها گسترش دایره آشتیهاست که میتواند دروازهای برای بازگشت بخشی از آوارگان سوری در مرز ترکیه بعلاوه تشدید فشار سوری-ترکی-روسی-ایرانی در خصوص حضور آمریکا در سوریه است و میتواند زمینه را برای پایان این حضور و حل بحران شرق فرات آماده کند. دلجویی ترکیه از سوریه با تشدید درگیری میان «قسد» (نیروهای کرد مورد حمایت آمریکا در سوریه » ارتش ترکیه در سوریه همزمان شده و یکی از مواضع ارتش سوریه نیز در این میان هدف گرفته شد و آنکارا به سرعت برای بازگرداندن آرامش به میدان تلاش کرد موضوعی که بر خوشبینی برای گشایش روابط میان دو طرف تأکید میکند خصوصا آنکه استقرار ارتش سوریه در مناطق تحت تسلط قسد در شمال و شمال شرق سوریه ادامه دارد. به نظر میرسد سوریه به سختی خروج یکباره و سریع نیروهای ترکیه بدون برداشتن گامهای موازی پی برده است و به همین دلیل صحبتهایی درباره اطلاحاتی بر توافق «اضنه»(آدانا) امضا شده میان ترکیه و سوریه در سال ۱۹۹۸ به میان آمده است تا جدول زمانی مشخصی برای تحرکات همزمان سیاسی و میدانی جهت خروج ترکها از سوریه همزمان با تسلط دمشق بر نوار مرزی و گذرگاهها تدوین شود.
کم و کیف عملیات نظامی جدید ترکیه در شمال سوریه
اردوغان اعلام کرد که ارتش ترکیه درصدد حمله به شمال سوریه است تا یک منطقه حائل ۳۰ کیلومتری ایجاد کند. رئیس جمهور ترکیه روز ۱۱ خرداد اهداف عملیاتی مدنظر خود را معرفی کرد و گفت که ما «تل رفعت» و «منبج» را از تروریست پاکسازی میکنیم و این کار را گام به گام در سایر مناطق انجام خواهیم داد. منظور اردوغان از تروریست یک گروه مسلّح کردی موسوم به یگان مدافع خلق (YPG) است. آنکار بر این باور است که یگان مذکور با پ.کا.کا (PKK) مرتبط است. «پ.کا.کا» از سال ۱۳۶۳ در جنوب شرقی ترکیه در حال جنگ با آنکاراست. منظور اردوغان از گام به گام یعنی ایجاد نوار سراسری به طول «مرز ترکیه – سوریه» و «عمق ۳۰ کیلومتری» است که تقریباً مناطق فوقانی بزرگراه M۴ را از ادلب تا مرزهای عراق شامل میشود. نقاط عملیات احتمالی ترکیه (قرمز)، خط بزرگراه M۴ و مناطق تحت اشغال ترکیه طی ۳ عملیات سپر فرات، شاخه زیتون و چشمه صلح است .
احتمال دارد درگیری در طول خط تماس بین ترکیه و نیروهای دموکراتیک سوریه از جمله اطراف کوبانی، تل رفعت و عین عیسی محدود باشد، مگر اینکه روسیه به صورت غیر منتظره ای به ترکیه برای انجام عملیات گسترده چراغ سبز نشان دهد.این موضع ترکیه با مخالفت همزمان ۳ قدرت حاضر در سوریه یعنی ایران، روسیه و آمریکا مواجه شد.
ترکیه طی شش سال گذشته ۴ عملیات نظامی تحت عناوین سپر فرات (Euphrates Shield) در سال ۲۰۱۶، شاخه زیتون (Olive Branch) در سال ۲۰۱۸ و چشمه صلح (Peace Spring) در سال ۲۰۱۹ انجام داده که منجر به اشغال شهرهایی نظیر «عفرین»، «تل ابیض» و «جرابلس» در مجاورت مناطق مرزی شمال سوریه شده است. عملیات چهارم تحت عنوان سپر بهار (Spring Shield) در سال ۲۰۲۰ انجام شد که به دلیل درگیری مستقیم با ارتش سوریه و محور مقاومت نتیجه میدانی برای ترکیه به همراه نداشت.
ترکیه دو هدف را برای عملیات در شمال سوریه اعلام کرده است: اول؛ ایجاد منطقه حائل ۳۰ کیلومتری در عمق خاک سوریه برای عقب راندن گروههای کرد مسلّح. دوم؛ استقرار یک میلیون نفر از سه میلیون و ۷۰۰ هزار آواره سوری حاضر در ترکیه در این نوار حائل ۳۰ کیلومتری.
نتیجه گیری
با وجود اخباری که گاه و بیگاه درباره تدارک ترکیه برای اجرای عملیات نظامی جدید در شمال سوریه منتشر میشود، اما ریسک عملیات نظامی جدید بسیار بالاست و در عین حال راههای کم هزینه تری برای رفع دغدغههای امنیتی و تامین اهداف سیاسی و انتخاباتی حزب حاکم عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان از توسل به عملیات نظامی جدید در شمال سوریه وجود دارد. ریسک عملیات نظامی جدید ترکیه در شمال سوریه بسیار بالاست وهیچ اطمینانی ولو جزئی برای موفقیت نسبی این عملیات مشاهده نمیشود. هرچند ترکیه در فاصله سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ به چهارعملیات نظامی: سپر فرات، شاخه زیتون، چشمه صلح و سپربهار در شمال سوریه دست زد و حدود ۹ درصد از خاک این کشور را به زیر اشغال خود در آورد، اما اکنون نه شرایط داخلی سوریه و ترکیه اجازه عملیات جدید را میدهد و نه حساسیت معادلات بین المللی بخصوص بعد از جنگ اوکراین.
در عین حال اغلب مواردی که به عنوان اهداف اعلام نشده توسل به عملیات نظامی گفته میشود از طرق غیرنظامی بهتر تامین میشود. یکی از این موارد ملاحظات انتخابات ریاست جمهوری سال آینده است و به نظر میرسد اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه از طریق بازکردن باب آشتی با سوریه میتواند برگه سوریه را از دست مخالفان بگیرد و ان را به نفع خود مصادره به مطلوب کند، اما درست برعکس اگر به فرض به اقدامات نظامی جدید متوسل شود در این صورت بهانه جدیدی به دست مخالفان و احزاب رقیب خواهد داد تا رویکرد گذشته حزب حاکم عدالت و توسعه و اردوغان را در سوریه بیشتر مورد انتقاد قرار دهند و آن را به یک برگه انتخاباتی برای خود تبدیل کنند. به همین ترتیب در صورت ادامه روند گفتگو و آشتی با دولت سوریه شرایط بهتری برای حل معضل آوارگان سوری مقیم ترکیه فراهم میشود که به یکی از چالشهای اصلی حزب حاکم بخصوص با نزدیک شدن به ایام انتخابات تبدیل شده است. در حال حاضر نزدیک به ۴ میلیون آواره سوری در ترکیه مقیم هستند که علاوه بر هزینههای اقتصادی نگرانیهای اجتماعی و امنیتی در خصوص تغییر بافت اجتماعی در برخی از مناطق مرزی ترکیه ایجاد کرده است و با توجه به اینکه هدف دولت سوریه هم فراهم کردن زمینه بازگشت آوارگان سوری از سراسر کشورهای همجوار از جمله ترکیه است لذا همکاری آنکارا میتواند هم از بار مالی آن بکاهد و هم اینکه نگرانیهای ترکیه را از تغییرات جمعیتی در این کشور برطرف کند. انحلال “یگانهای حمایت از خلق کرد” و “ارتش ملی سوریه” از دیگر پروندههایی است که میتواند روند ترمیم و بهبود روابط ترکیه را تسهیل و تسریع کند. درمجموع شاخصهایی که از احتمال استمرار روند آشتی میان ترکیه و سوریه و بازشدن باب گفتگو درباره پروندههای مورد اختلاف حکایت دارد بیشتراز مواردی است که بر امکان توسل مجدد ترکیه به رویکردهای نظامی یکجانبه دلالت دارد.