فرهنگ اسلامی: با عرض سلام و خسته نباشید خانم هاشمی. از اینکه امروز در خدمت شما هستیم، خرسندیم. خانم زهرا سادات هاشمی، درست است؟
زهرا هاشمی: بله زهرا سادات هاشمی گلپایگانی هستم. من هم امیدوارم گفتگوی خوبی باهم داشته باشیم.
فرهنگ اسلامی: خیلی ممنون. فرمایید که الآن چند تا کتاب از شما چاپ شده است و با چه مضامینی؟
زهرا هاشمی: درمورد این سوال که چه کتاب هایی از من چاپ شده عرض کنم که یک مجموعه شعر فعلا از من به چاپ رسیده که در سال ۹۸ توسط انتشارات آنیما به چاپ رسید و مضامین این کتاب عبارتند از: شعر عاشقانه و شعرهای اجتماعی و همچنین شعر آیینی و در قالب های غزل، مثنوی، قطعه و چهارپاره. این کتابی هست که از من به چاپ رسیده .
فرهنگ اسلامی: بسیار خوب. شما در قم زندگی می‌کنید، فضای شعر قم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زهرا هاشمی: درمورد ارزیابی فضای شعر قم، اگر منظورتان جلسات و انجمن ها است من از سال ۸۴ تا سال ۹۰ فعال بودم یعنی بیشتر فعالیت من برمی‌گرده به دهه هشتاد. بعد از آن حضورم در بین شاعران و در فضاهای شعر و انجمن ها و جلسات و کلاس ها به دلایلی کمتر شد به هر حال، ما زنان وقتی ازدواج میکنیم و وارد مقوله فرزند پروری میشویم دیگر اولویت‌مان می شود فرزندمان اما شعر همیشه همراه من بوده و در همه مراحل شعر سرودم اما در فضای ادبی حضور نداشتم در آن زمان کلاس های خیلی خوبی برگزار می‌شد و شاعران خیلی مطالعه داشتند و دسترسی به فضای مجازی مانند آلان گسترده نبود و شاعران بر سر مطالعه خیلی رقابت داشتند و میدانیم که هیچ شعری را نمی توان بدون مطالعه نوشت با هر موضوعی و آن چیزی که شعر را تغذیه می کند، کتاب خواندن است در آن دوره شاعران الحمدلله مطالعه خیلی خوبی داشتند و به تبع این مطالعه، شعرهای خوبی هم سروده می‌شد. کلاس های خوبی برگزار می‌شد و جوانان به شعر جوان و اساتید اهمیت زیادی می دانند. درسالهای اخیردرست که من حضور جدی نداشتم ولی پیگیر شعر شاعران جوان تر هستم در فضای مجازی می‌بینم که خیلی خوب و جدی دارند کار می‌کنند فقط امیدوارم که از آفت‌های فضای مجازی دور باشد شعر امروز و شعر جوان. بیشتر دوستان به خواندن کتاب و مطالعه روی بیاورند. البته خوبی‌ها و فرصت‌هایی هم فضای مجازی در اختیار شاعران قرار می‌دهد که می توانند بیشتر شعرهمدیگر را مطالعه کنند و بیشتر مقایسه کنند شعر های خودشان را ولی امیدوارم که مانع مطالعه نشود ورود به این فضا و آن خلوت شاعرانه و درون گرایی شاعرانه که لازمه است سرودن شعر هست از شاعران دور نشود. این مطلب خیلی مهم هست چون من فکر میکنم که شاعر نیاز به خلوت دارد. نباید اجازه بدهیم که فضای مجازی ما را از خلوتمان و درون گرایی دور کند که درگیر شلوغ بازی و چالش های فضای مجازی بشویم و خدایی نکرده درگیری هایی که حتی ممکن است بین شاعران پیش بیاید و شاعر را از هدف اصلی خودش دور کند. پس آن خلوت خودمان را داشته باشیم ان شاءالله. در دهه هشتاد فضا از این لحاظ خیلی بهتر بود. درون گرایی بیشتر بود. مطالعه بیشتر بود. امیدوارم شاعران جوان این دوره هم و این دهه که حالا دهه نود را هم پشت سر گذاشتیم، بیشتر بتوانند از کلاسهای حضوری استفاده کنند و از جلسات حضوری استفاده کنند و فضای مجازی مانع رشد و پیشرفت شان نشود. ولی در کل فضای شعر قم فضای جوان گرایی هست. به جوانان اهمیت می دهند و به شعر جوان و شعر آیینی مسلما بخاطر فضای مذهبی حاکم بر قم. شعر آئینی در قم رویش های بسیار خوبی داشته است، چه در دهه هشتاد و چه در دهه نود و شاعران جوان زیادی هستند که در این فضا تربیت شدند.
فرهنگ اسلامی: خانواده شما در شاعر شدن‌تان چه و چقدر نقشی داشته است؟
زهرا هاشمی: درمورد نقش خانواده من فکر میکنم که تمام کسانیکه وارد فضای شعر شدند و در عرصه شعر قلم فرسودند این علاقه و این توجه نسبت به شعرشان ریشه در خانواده دارد و همۀ شاعران من فکر میکنم که آن علقه و استعداشان یا بر اساس توارث بهشان رسیده و از طریق خانواده یا در اثر تشویق های خانواده های فرهیخته ای و اهل مطالعه ای که داشتند رشد کرده اند. البته من هم مستثنی از این قاعده نبودم پدرم خیلی به ادبیات فارسی و همچنین ادبیات عرب علاقه داشت و مطالعه داشتند و از کودکی من را با ادبیات کلاسیک آشنا کردند و پدربزرگم که از شعرای ایرانی هستند و البته شعر عربی هم می سرودند ولی ایرانی بودند و در نجف زندگی می کردند و از شعرای شناخته شده زمان خودشان بودند در نجف اشرف و در جهان عرب سید محمد جمال هاشمی گلپایگانی که کتاب هایشان هم وجود دارد شناخته شده هستند ایشان البته با شعر ایران و شعر فارسی هم بیگانه نبودند و همان مدتی که در نجف زندگی می کردند چند وقت یک بار به ایران می آمدند و با شاعران ایرانی نظیر ملک الشعرای بهار، بشهریار، پروین اعتصامی، وبا شعرای آن زمان مراوداتی داشتند و آثارشان هست و حتی من دست نوشته هایشان را مطالعه میکنم که مجموعه های بسیار عظیمی از اشعار فارسی را گلچین کردند و این در واقع یک احساس وابستگی و علاقه ای را از کودکی در من ایجاد می کرد. حالا داشتن یک پدر بزرگ شاعر و پدر شاعربرای من غنیمتی بود خوب پدرم شعر های عربی بسیار زیادی داشتند که این شرایط به من می گفت که تو هم می توانی شعر بگوئی و این شرایط باعث شد که من از کودکی این توانایی را در خودم ببینم که بتوانم چیزهایی بنویسم حالا اوایلش شعر نبود. متن ادبی می نوشتم. بعد ها کم کم با تشویق های پدر به سمت شعر روی آوردم و خانواده نقش بسیار زیادی در شکوفائی استعداد من داشته است. اگر که خانواده ای ادیب باشد و ادبیات را بداند حتما فرزندانش را تشویق خواهد کرد و این تشویق ها خیلی موثر در پیشرفت شاعران هست و اینکه انسان آن اعتماد به نفس را درون خودش ببیند و همه پیشرفت بچه ها و فرزندان از تشویق های پدر و مادر و خانواده هست و در زمینه شعر هم همینطور هست. خانواده ای که شعر را بشناسد مسلما قدر ادبیات و قدر شعر را بیشتر می داند و اگر فرزندش بخواهد در این مسیر قدم بردارند بیشتر مورد تشویق خانواده قرار می گیرند و بیشتر خانوداه پشتیبانشان خواهد بود و من واقعا مدیون پدرم هستم. کتاب هایی که در اختیارم قرار می داد که مطالعه می کردم. همه اینها ریشه در خانواده دارد و تاثیر بسیار زیادی دارد تشویق خانواده.
فرهنگ اسلامی: خیلی ممنونم. بفرمایید که آثارچه شاعران را بیشتر مطالعه کرده‌اید و از چه شاعرانی بیشتر تأثیر پذیرفته‌اید؟
زهرا هاشمی: از شاعران کلاسیک بخواهم بگویم که کدام اشعار را خواندم همانطور که قبلا عرض کردم خدمت تان پدرم من را با ادبیات کلاسیک آشنا کرد و کتاب حافط را برای من خریداری کرده بودند که در کنار هر غزل وزن آن را نوشته بودند و از این طریق من با وزن شعر فارسی و اوزان عروضی آشنا شدم و پدرم خودشان غزلیات سعدی را برای ما می خواندند. گاهی هم شاهنامه می خواندند. بعد ها کتاب های زیادی در اختیار من قرار دادند از وحشی بافقی و فخر الدین عراقی تا دیگران …… و درمورد سبک ها ، با سبک عراقی ،سبک هندی و سبک خراسانی از همان نوجوانی من بواسطه پدرم آشنا شدم و شاعرانی که معرفی می کردند مثلاسبک فردوسی سبک خراسانی ویا سبک حافظ و سعدی سبک عراقی است یا مثلا بیدل و صائب در سبک هندی شعر گفته اند و با این سبک ها و اوزان در همان نوجوانی آشنا شدم و این خوب بسیار تاثیر دارد. سعدی خواندم و حافظ خواندم و بعد ها عاشق غزلیات شمس شدم و حتی دیوان فروغ فرخ زاد را پدرم برای من گرفتند و در اختیار من قرار دادند وقتیکه من تازه وارد دانشگاه شدم پدرم گفتند اگر جدی میخواهید شعر بگویید، شعرهای فروغ را بخوانید. درواقع سوال قبلی و سوال بعدی شما در راستای همدیگر هستند اینکه چه کتاب هایی مطالعه کردم و اینکه خانواده چه تاثیری داشتند اینها در راستای هم هستند زیرا تمام مطالعاتم را در زمینه شعر باز مدیون خانواده هستم که بعد ها خودم بیشتر وارد فضای شعر شدم و عمیق تر مطالعه کردم. حالا در کلاس های حافظ شناسی شرکت کردم همه اینها به هر حال تاثیر گذار هست روی شعر و زبان شعر و روی دایره لغات انسان.
فرهنگ اسلامی: شعر انقلاب اسلامی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زهرا هاشمی: اگر بخواهم نظر خودم را درباره شعر انقلاب بگویم باید بگویم،الان چهاردهه از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته شعر متعهد مسلما بدلیل فضای فکری حاکم بر جامعه در دوران پس از انقلاب پیشرفت زیادی کرد هم از لحاظ کمیت و هم از لحالظ کیفیت. می توان گفت که کسانی بودند که شعر های خوبی سرودند البته شعرهای بسیار زیادی سروده شده که بطور طبیعی خیلی از این شعر ها نمی ماند در تاریخ ادبیات آئینی هر کسی مثل محتشم کاشانی نمی شود اما اینکه دوستان و شاعران تشویق شدند و وارد فضای شعر آیینی شدند و البته شاعران بسیار خوبی هم داریم که از همان آغاز انقلاب در زمینه شعر متعهد و شعرآیینی بسیار فعالیت زیادی کردند در زمینه شعر انقلابی و حماسی اما تاثیر مهمی که انقلاب روی شعر داشت من فکر میکنم که روی شعر زنان بود چون در گذشته یعنی قبل از انقلاب شاید فضای ادبی و انجمن و جلسات به گونه ای نبود که همه خانم ها بتوانند شرکت کنند یعنی شاید باید از بعضی از مرزها عبور کرده بودیم تا می توانستیم که جسارت های بیشتری داشته باشیم و بی پروایی ها از حد و مرز پا را فرا تر گذاشته بود کمتر کسی این جسارت را داشت که وارد فضای ادبیات بشود چون شرایط به گونه ای نبود که همه زنان بتوانند وارد بشوند شاید علاقه هم به شعر در میان زنان زیاد بود اما رویش چندانی نداشت بعد از انقلاب زمینه و بستر برای حضور زنان در شعر بیشتر شد. آن امنیت فراهم شد حتی زنان مذهبی و محجبه توانستند خیلی راحت در فضای شعر شرکت کنند و در واقع شعرشان را نشان بدهند که بگویند زن هم می تواند با حفظ حریم های خودش وارد فضای شعر بشود، شعر خوب بنویسد، کتاب بنویسد و کتاب چاپ کند و من فکر میکنم که یکی از تاثیرات مثبت انقلاب در ادبیات بیشتر شدن حضور زنان در عرصه شعر بود.
فرهنگ اسلامی: نظر شما در مورد جشنواره‌ها چیست و جشنواره‌ها چه نقشی را در پیشرفت شاعران ایفا می‌کنند؟
زهرا هاشمی: من در چندین جشنواره و کنگره شرکت کردم. چند سالی که کمتر حضور داشته ام درکنگره استانی شعر فجر یادم میاد که رتبه آوردم اگر درست خاطرم باشد کنگره ای بود تحت عنوان شعر امامان غریب و کنگره عفاف و حجاب من توانستم چند سال برگزیده بشوم و در شعر عاشورایی. از محضر اساتیدی که من استفاده کردم یکی استاد محمد علی مجاهدی پدر شعر آیینی است که بسیار بهره بردیم و بسیار مشوق شاعران جوان بودند و هستند و انشالله که سایه شان مستدام باشد بر سر ما و بر سر ادبیات، استاد ابوالقاسم ژرفا من در کلاس های ایشان شرکت کردم و واقعا برای آشنایی با ادبیات کلاسیک بهره بردم و کلاسهای حافظ شناسی ایشان در مدرسه اسلامی هنر خاطرم هست خیلی مفید بود، استاد جواهریان که پیرمرد صمیمی و دوست داشنی بودند و انشالله که هر جا هستند سلامت باشند، استاد سید مهدی حسینی باز هم در زمینه شعر آیینی بسیار به من کمک کردند و این چهره ها اساتیدی بودند که ما می رفتیم و در کلاس هایشان شرکت می کردیم. استاد حسین هدایتی چندین سال در حوزه هنری از حضورشان استفاده بردیم و سید مهدی موسوی اساتیدی بودند که من از محضرشان بهره بردم.
فرهنگ اسلامی: کمی از آشنایی خودتان با زبان عربی و تأثیر زبان و شعر عرب بر زبان فارسی برایمان بگویید.
زهرا هاشمی: درمورد آشنایی با شعر عرب و تاثیر شعر عرب بر شعر فارسی در شرایط امروز تاکید کردید ولی من می خواهم برگردم به گذشته و بگویم که شعر عرب همیشه روی شعر فارسی در طول تاریخ تاثیر داشته مثلا ما تشابه هایی که بین اشعار ابن فارس و حافظ می بینم گویای این مطلب هست چه از لحاظ مضامین و چه از لحاظ تعابیر و حتی اصطلاحاتی که بکار برده اند حافظ تحت تاثیر ابن فارس بوده و بزرگ ترین شاعران ادبیات کلاسیک ما حافظ،سعدی غزلیات ملمع که دارند یا حتی قصایدی که به زبان عربی سرودند بیانگر تاثیر ادبیات عرب روی ادبیات فارسی هست این در گذشته خیلی زیاد بوده خوب این شباهت ها خیلی زیاد هست و ما باید از گذشتگانمان درس بگیریم که خیلی با ادبیات عرب آشنا بودند. من فکر میکنم که در ادبیات امروز هم باید این نزدیکی وجود داشته باشد یعنی ما با تبعیت از بزرگانمان و گذشتگانمان شعرایی نظیرحافظ و سعدی باید با ادبیات عرب آشنا باشیم وقتی غزل می گوییم همه ما تحت تاثیر حافظ و سعدی هستیم. این چیز غیر قابل انکاری هست. باید به نظر من پیوند بین ادبیات عرب و ادبیات فارسی باید بیشتر حفظ شود مانند گذشته. امروزه شاید اطلاعات و مطالعات و آگاهی های چندانی شاعران از ادبیات عرب ندارند اگر این مطالعات بیشتر بشود به نظر من خیلی آثار زیبایی می‌توانند خلق بشود.
دوستان درخوزستان وشعر خوزستان با توجه به اینکه خودشان عرب زبان هستند با تاثیر گرفتن از شعر عرب واقعا آثار بسیار زیبایی در اشعار دوستان خوزستانی خلق شده امروزه داریم می بینیم و من وقتیکه اشعار این دوستان را مطالعه میکنم واقعا هم لطافت شعر فارسی در شعرهایشان هست و هم آن لطایف شعر عربی در شعرهایشان دیده میشود و این تاثیرگذاری اگر زیاد بشود و محدود به خوزستان نباشد خیلی آثار زیبایی می توانند خلق بشود و حتی می توانیم شاعرانی که به زبان عربی مسلط هستند در ایران شعر ملمع بگویند مانند گذشتگانمان و چقدر زیبا هست که این آثار رابازهم در ادبیات فارسی ببینیم.
فرهنگ اسلامی: برایمان از شاعران انقلابی و حماسی و شعر مقاومت جهان عرب بگویید. در جهان شعر عرب چه می‌گذرد؟
زهرا هاشمی: در جهان عرب همیشه شعرهای اعتراضی وجود داشته حتی از صدر اسلام از زمان حکومت بنی امیه و عباسی شاعرانی بودند که به حکومت ها اعتراض داشتند و ازجمله آنها خزاعی است که اشعار و قصاید غرایی در اعتراض به خلفا سروده و امروزه هم اگر بخواهیم درمورد مشابهت های شعر اعتراضی و شعر مقاومت جهان عرب با شعر فارسی صحبت کنیم مشابهت های زیادی وجود دارد حتی زبان ما به همدیگر نزدیک است، معیشتمان و فرهنگمان و خیلی وقت‌ها مذهب‌مان. درواقع آن انقلاب هایی که در تاریخ صورت گرفته در شعر شاعران هم بوده چه در ادبیات عرب و چه در ادبیات فارسی و بسیار به هم نزیک بوده و حتی شاعران عربی بودند که برای انقلاب ایران هم شعر سرودند و شاعران ایرانی که برای انقلاب ها و اعتراضات مردم عرب شعر سرودند. پس این مشابهت ها بسیار زیاد هست ما مردم خاورمیانه یا از لحاظ منطقه زندگی خاورمیانه‌ای هستیم یا از لحاظ دین‌مان که اسلام هست یکی هستیم. یعنی تشابه ها بسیار زیاد هست و ذاتا انقلاب در درون شاعر هاست یعنی حتی اگر که حاکمان و طاغوت و استعمار بیاید جلوی انقلاب های سیاسی را بگیرد انقلابی را که درون شاعر هست را هیچ چیز نمی تواند مسدود کند یا متوقف کند. بنابراین این تشابه ها و این شعر های انقلابی زیادی که سروده شده تحت تاثیر همدیگر بوده است.
فرهنگ اسلامی: چه تفاوت‌هایی معیان شعر فارسی و عربی می‌بینید؟
زهرا هاشمی: تفاوت شعر مقاومت فارسی با شعر عرب بخواهم بگویم، کلا بی پروایی در شعر عرب بیشتر است چه در شعر های عاشقانه‌شان و چه در اشعار اعتراضی من فکر میکنم اگر بخواهیم درمورد تفاوتش این دو زبان و در زمینه شعر صحبت کنیم من فقط میتوانم به این نکته اشاره کنم که بی پروایی شاعران عرب و جسارتشان بیشتر بوده است. درست است که فارسی زبان شعر است اما امکانات و آزادی شاعران عرب در استفاده از ادبیات و استفاده از لغات در شعر عرب بیشتر است.
فرهنگ اسلامی: شما از عربی به فارسی اشعاری را هم ترجمه کرده‌اید، در مورد این تجربه به ما بگویید.
زهرا هاشمی: درمورد فعالیتم در زمینه ترجمه شعر اگر بخواهم بگویم من اشعار زیادی را ترجمه کردم ولی هنوز در قالب یک مجموعه مدونی به چاپ نرسیده است. از عربی به فارسی ترجمه کردم. ان شاءالله بتوانم مطالب را جمع آوری کنم و در قالب یک مجموعه به چاپ برسانم.
فرهنگ اسلامی: گفت و گوی بسیار خوب و پرباری بود و امیدوارم مخاطبان عزیز نیز از خواندن این مصاحبه لذت برند. خیلی ممنون برای وقتی که در اختیار ما گذاشتید.
زهرا هاشمی: خیلی ممنونم که این فرصت را در اختیار من قرار دادید.
نمونه ای از اشعار زهرا سادات هاشمی با عنوان بعد از پدر در شان زهرا نیست این عالم:
از وااباه! و وا حبیبایت! خبر دارم
من هم شبیه تو به دل داغ پدر دارم
هرشب اگرچه در هوای گریه می سوزم
امشب هوای گریه هایی بیشتر دارم
مادر بیا با من بگو از درد هایت ... آه
باور کن آن داغی که داری بر جگر دارم
در خیمه‌گاه سینه‌ام یک قوم زن، امشب
لطمه زنان با گیسوانی شعله ور دارم
یک قوم زن مویه کنان در من پریشانند
هرچه بخواهی ضجه دارم، چشم تر دارم
بانو! بیا در بیت الاحزان دلم بنشین
من روضه ای جانسوز اگرچه مختصر دارم:
*****
بعد از پدر گفتی که از دنیا گریزانی
گفتی که گریانی و گریانی و گریانی…
بعد از پدر با تو چه کرد این روزگار درد
زهرا کجا و این جهان تیره ی نامرد!
زن‌های بی درد مدینه…نه! نمی‌فهمند
خونی که مانده روی سینه…نه! نمی‌فهمند
میخ در و آیینه؟! این بوسه چه کابوسی ست؟!
آتش در این بیت غریبانه، چه فانوسی ست؟!
اصلا چگونه میشود فهمید زهرا را؟
باید از انفاس خدا پرسید زهرا را
تنها علی می‌داند این معنای عالی را
اما از امشب او چگونه جای خالی را…؟
امشب به آغوش محمد می‌رود زهرا
آهسته بر دوش محمد می رود زهرا
بعد از پدر در شأن زهرا نیست این عالم
اندازه‌ی ام ابیها نیست این عالم
تنهاست حیدر…خسته و تنهاست …زهرا رفت
وا غربتایش با پر جبریل بالا رفت.
*****
نه! فوت و فن روضه خوانی را نمی دانم
تنها برایت حرف دارم، دردسر دارم
دستی بکش روی سرم، قدری نوازش کن
من خاک بی رحم یتیمی را به سر دارم
با زخم هایم می شود پهلوت بنشینم؟!
پهلوت…! وای از زخم این قصه خبر دارم
تا آسمان، زیر عبای امن بابایم
من را ببر، من با تو حس بال و پر دارم
از وااباه! و وا حبیبایت! خبر دارم
من هم شبیه تو به دل داغ پدر دارم.
نمونه ای دیگر از شعر زهرا سادات هاشمی با عنوان شکسته پشت جهان از شکوه قامت زینب:
شکسته پشت جهان از شکوه قامت زینب
و مانده تا ابد الدهر در خجالت زینب
سکوت می‌وزد از هر کران و می‌رسد اینک
فقط چکاچک شمشیر پر صلابت زینب
و ما رایت …نه یک قصه، دین اهل یقین است
که دین خلاصه شده در غم و روایت زینب
تمام مسلک عشق است جذبه‌های نگاهش
هزار رابعه جا مانده از بدایت زینب
هزار مریم قدیسه با مسیح به دامان
نمی‌رسند به یک پله از رسالت زینب
حسین تکیه زده بین خون خود، پس از آن روز
به ذوالفقار علی یا همان بلاغت زینب
به قتلگاه همه سرو‌ها نوشته به اشکی
که قد صبر کجا می‌رسد به قامت زینب؟!
مجال ترس نمی‌ماند از زمانه زنی را
که سرپناه گرفته ست در حمایت زینب
هنوز مانده که پیدا کنند مکتب او را
هنوز راه مگویی ست در حکایت زینب!