هدف بحث:
هدف این درس آشنائی با کیفیت و چگونگی ارتباط وتعامل دین ورسانه است. وتبیین این نکته اساسی که در چه شرایطی طرح معارف دینی از طریق رسانه می تواند با آسیب روبرو شود. و رویکرد صحیح در تعامل دین ورسانه کدام است.
اهمیت بحث:
دنیای امروز از یک سو دنیای ارتباطات است و عصر امروز را عصر انفجار اطلاعات نام نهاده اند و این نامگذاری به دلیل پیشرفت سهمگینی است که در حوزه تکنولوژی ارتباطات بدست آمده است.
از سوی دیگر تمدن غرب توانسته به نیاز های زیستی انسان حتی المقدور پاسخ بدهد ولی فقر معنویت امروز به یک بحران جدی و اساسی در کشور های پیشرفته از نظر صنعت و تکنولوژی تبدیل شده است . نمدن صنعتی برای انسان امروز آسایش آورده ولی آرامش بهمراه نیاورده است و این بحران جدی است که توجه به دین را به یک نیاز اساسی برای انسان امروز تبدیل شده است.
بی تردید یکی از دلایل توجه حدی به اسلام در جهان امروز نیاز بشریت به معنویت از یک سو و حرفهای نو و نگفته ای که اسلام برای بشریت در مقیاس جهانی دارد از سوی دیگر می باشد.
مسئله دیگر انتقال جنگ از ” زمین ” به “ذهن ” و جانشینی برده داری کهن با برده داری نوین است . در گذشته اگر جسم برده ها در تملک برده داران بود ، امروز ذهن و اندیشه و احساس برده ها در تملک برده داران نوین است . در گذشته اگر برده داران با اسلحه وشمشیر برده گیری و برده داری میکردند امروز همان کار را با نظریه و تزویر می کنند . برده های دیروز وامروز بند برگردن و احساس حقارت در دل داشتند و دارند ، منتهی برده های دیروز آگاه تر از برده های امروز بودند چون می دانستند برده اند وبرده دار خود را می شناختند ولی برده های امروز از این آگاهی محرومند در حالیکه از رنج بردگی برخوردارند. در چنین شرایطی برای دفاع از مرزهای آزادی و حرمت عدالت و حقوق بشر وسیله ای مناسب تر از رسانه ها در اختیار انسانهای خود آگاه و خدا آگاه نیست.
خطوط اصلی بحث:
در این مقاله با مباحثی از این دست روبرو می شویم:
– فلسفه رسانه
– چیستی و کیستی رسانه ها
– رسانه دینی
– فلسفه رسانه:
۱-معنا شناسی رسانه در لغت:
در زبان فارسی ، هر گاه بعد از فعل امر ، حرف ” ه ” اضافه شود ، اسم آلت درست میشود. مانند کنه که از مصدر کندن است و ماله که از مصدر مالیدن است و پویه که از مصدر پوئیدن است.و رویه که از مصدر روئیدن است وشویه که از مصدر شوئیدن است وبالاخره رسانه که از مصدر رسانیدن است وبه معنی وسیله انتقال می باشد.
۲-معنا شناسی رسانه در اصطلاح:
در لغت به هرنوع وسیله انتقالی می توان رسانه گفت. یعنی انواع خودرو و وسایل حمل ونقل نیز رسانه هستند چون وسیله انتقال هستند ولی در اصطلاح علم ارتباطات تنها به وسایل انتقال پیام از پیام دهنده به پیام گیرند ، رسانه گفته میشود.
گونه شناسی رسانه ها:
منطقا می توانیم رسانه ها را هم در معنای لغوی آنها و هم در معنای اصطلاحی آنها به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم کنیم. در معنای لغوی حیوانات بار بر نیز نوعی رسانه هستند چون وسیله انتقال هستند و از نظر اصطلاحی زبانی که در کام ماست یک رسانه است چون با آن عمل انتقال پیام بکمک تار های صوتی و تولید انواع صدا ها از مخرج های مختلف برای انتقال پیام صورت می پذیرد.ونیز اندام هائی که سایر جانداران از آنها برای انتقال پیام در میان نوع خود استفاده می کنند نیز رسانه های طبیعی هستند.-
چیستی وکیستی رسانه ها و فلسفه رسانه:
منظور از چیستی رسانه ها ، ماهیت فیزیکی آنها می باشد. بعنوان مثال ماهیت زبانی که در کام ماست بعنوان یک رسانه طبیعی که کار انتقال پیام را انجام می دهد ترکیبی است از عضله وبافت های گوشتی و چربی و رگهای خونی . ویا در عصر باستان چیستی الواح سنگی ، سنگ و چیستی الواح گلی ترکیبی از خاک و آب بوده است. امروز نیز چیستی رسانه های جدید ترکیبی از انواع تجهیزات الکترونیکی و مواد دیگر می باشد. ولی وقتی از کیستی رسانه ها سخن می گوئیم منظور ما این است که : الف : چه کسی؟ ب: با چه هدفی ؟ ج: باچه وسیله ای د: چه پیامی را منتقل میکند.
فلسفه رسانه ها در حوزه کیستی رسانه بیشتر ورود پیدا می کند و به مسائلی که در این حوزه هست پاسخ می دهد. به عنوان مثال در چیستی ، “بی بی سی” و “ان اچ ک” از دو کشور انگلستان و ژاپن ، مانند هم هستند ولی در کیستی با هم تفاوت می کنند . ویا در مطبوعات داخلی روزنامه های رسالت و شرق در چیستی مانند هم هستند چون هردو روزنامه اند ولی در کیستی متفاوت و گاه متضاد می باشند.
در بحث کیستی رسانه ها ، به دنبال چرائی ها هستیم. چرابی بی سی در مورد جمهوری اسلامی ایران آن موضع را گرفت ؟ چرا ان اچ ک در مورد خاورمیانه موضع مستقلی ندارد؟ چرا فلان مجله در فرانسه به پیامبر اسلام توهین کرد؟ چرا مواضع شبکه المیادین در مورد فلسطین با مواضع الجزیره تفاوت میکند؟
ولی در بحث چیستی رسانه ها از “چیز” ها سخن می گوئیم . کاغذ روزنامه چیست؟ منبر از چه ساخته شده؟ یک فرستنده رادیوئی ویا تلویزیونی از چه چیز هائی با چه نسبت هائی و چه ارتباطات و تعاملات هدفمندی ساخته میشود؟ ,ولی در بحث کیستی رسانه ها با پرسش های دیگری روبروئیم: چرا فیلم های هالیوودی یک هویت ویژه و برگزیده را برای انسان غربی ترسیم و مجسم می کنند؟ علت تهیه فیلم های سیاه در مورد حکومت های استقلال طلب و آزادی خواه در جهان مستضعفان چیست و چگونه جشنواره های غربی از این فیلم ها حمایت می کنند؟
اصولا هدف فلسفه ، تبیین چرائی هاو مطالعه مسائل کلی واساسی است. در بحث کیستی رسانه ها پرسش هائی در مورد چرائی کنش های گوناگون رسانه ها مطرح است. از این رو در فلسفه رسانه با کیستی رسانه روبرو می شویم ونه چیستی آن . بحث بررسی نسبت دین و رسانه در حوزه فلسفه رسانه قرار می گیرد نه در حوزه تکنولوژی ارتباطات.
در فلسفه محض با مسائل کلی حیات و هستی روبرو هستیم . فلسفه محض خود را متعهد می دانذ که به چنین پرسش هائی پاسخ دهد: مفهوم واقعیت چیست؟ ذهن و عین به چه معنی است؟ و…ولی در فلسفه رسانه با این پرسش ها روبرو هستیم: فسفه وجودی رسانه ها چیست؟ رسانه ها چه جایگاهی در چرخه های شکوفائی ملی وشکوفائی جهانی دارند؟ آزادی رسانه ها به چه معنی است؟ نسبت دین و رسانه چیست؟ نسبت رسانه و استثمار چیست؟ حقوق پیام دهنده و پیام گیرنده چیست؟و…..
رسانه ها را هم از نظر چیستی شناسی می توان مورد مطابعه قرار دادو هم از نظر کیستی شناسی مورد بررسی ومطالعه قرار داد.
انواع رسانه ها از نظر چیستی شناسی:
۱-رسانه های طبیعی:
همانطور که یا د شد رسانه ها را می توانیم به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم کنیم. زبانی که در دهان ماست و قدرت تکلم ما وزبان به معنی استعدادکلمه سازی و نشانه گذاری صوتی برای اشیاء و جتی مفاهیم و ایحاد ارتباط معنی بخش و قانونمند بین واژگان و نیز زبان چشم و زبان صورت و زبان دست و…. از جمله رسانه های طبیعی می توانند شمرده شوند. در رسانه طبیعی اساسا انسان مستقیما و مستقلا نقش معین و تاثیر گذار دارد ودر ایجاد آن نیازمند مواد و عناصر دیگر نیست.
۲- رسانه های مصنوعی:
رسانه های مصنوعی از مواد گوناگون ساخته میشوند تا بوسیله رسانه های طبیعی در خدمت انتقال مفاهیم بوسیله انسان قرار گیرند. این رسانه ها عبارتند از:
۲-۱-رسانه های مصنوعی اولیه:
رسانه های مصنوعی ، رسانه هائی هستند که با فنون اولیه بوجود آمده اند . نقاشی یکی از نخستین رسانه هاست . از دل نقاشی نمادهای اولیه و از دل نماد های اولیه خط بوجود آمد. کتابت های اولیه بروی پوست حیوانات ، استخوان کتف بعضی از جانوران ، دیوار غار ها ، سنگها ، الواح گلی و….صورت گرفت. ساختن سکو ، چهارپایه ، منبر ، مناره نیز از جمله رسانه های اولیه هستند.
۲-۲-رسانه های مصنوعی کمی پیشرفته:
اختراع کاغذ یک قدم بسیار بلند در تکنولوژی ارتباطات بود . بگونه ای که تاریخ قبل از اختراع کاغذ با تاریخ بعد از اختراع کاغذ کاملا متفاوت است . کاغذ یک نقطه عطف در تاریخ تمدن بوجود آورد. کاغذ هنوز هم اهمیت خود را در ارتباطات حفظ کرده است. اختراع شابلوم و چاپ دستی و چاپ مکانیکی را نیز باید یادآوری کرد .
۲-۳-رسانه های مصنوعی پیشرفته:
اختراع رادیو ، تلگراف ، بی سیم ، تلکس ، تلویزیون ، فاکس و ماهواره در این دسته قرار میگیرد. این اختراعات در طول سده بیستم و بیست ویکم کاملا چهره جهان را تغییر داد.
۲-۴-رسانه های مصنوعی بسیار پیشرفته:
اینتر نت رسانه بسیار پیشرفته ای است که از عوامل بسیار مهم در تغییر جهان است . این رسانه آینده جدیدی را برای جهان بشری نوید می دهد و جهان چشم به راه رسانه های بسیار پیشرفته دیگر نیز هست.
انواع رسانه ها از نظر کیستی شناسی:
از نظر کیستی شناسی رسانه ها به سه دسته قابل تقسیم هستند.این اقتسام از بخش انسانی رسانه ها بعنوان یک سیستم سرچشمه می گیرد از این رو ما هم باید در باره نظریه عمومی سیستم ها بحث کنیم و هم باید به مسئله چیستی وکیستی انسان بپردازیم . در این جا باید گفت رسانه ها از نظر کیستی شناسی به سه دسته ” سکولار ” ، ” سعادت گرا ( دینی )” و ” سردرگم ” تقسیم میشوند.
۱-رسانه ها ی سکولار:
رسانه های سکولار رسانه هائی هستند که عناصر واجزاء انسانی آنها معتقد به اصالت طبیعت واصالت قدرت و اصالت لذت هستند. آنچه در این رسانه ها فراموش می شود اصالت سعادت و ارتقاء رتبه وجودی انسان است.
اصالت اخلاق و فضایل انسانی که ریشه در تمایلات خداجویانه انسان دارد از حلقات مفقوده این رسانه هاست. دراین رسانه ها همه چیز با معیار پول سنجیده میشود. . این ارزش باندازه ای برای آنها مهم است که شعار می دهند : ” زمان پول است “time is money” . این رسانه ها از اینکه از طریق ترویج فحشا پول بدست آورند پروائی ندارند . بخصوص از فحشا بعنوان یک اسلحه علیه دشمنان بلقوه وبلفعل خود استفاده میکنند . این کاری است که آنها همواره کرده اند ومی کنند . نگاه کنید به رسانه های خاص در ترکیه ، آلمان ، ژاپن وایتالیا یعنی شکست خوردگان دوجنگ جهانی و نیزنگاه کنید به انبوه شبکه های ماهواره ای فارسی زبان که با پول از ما بهتران در اروپای غربی و آمریکای شمالی مستقر شده اند و قربه الی الدلار برای مردم ایران برنامه پخش میکنند و عفت و ایمان و عزت آنها را هدف گرفته اند. صنعت پورنو مثل صنعت مواد مخدر از جمله تجهزات جنگی غرب در قدرت نرم است . جنگ هروئین علیه ایران جلد دوم کتابی است که جلد اول آن جنگ تریاک در چین است..
البته این رسانه ها برای حفظ قدرت استیلاگرانه غرب علیه بشریت از هیچ چیزی و از هیچ نظری فرو گذار نیستند . وظیفه آنها تقویت برندگان دو جنگ جهانی و تضعیف بقیه بشریت است.
۲-رسانه های سعادت گرا (دینی)
قبل از توضیح این دسته از رسانه ها باید درباره مفهوم “سعادت گرائی” و “دین” توضیخ داده شود.
۲-۱- سعادت کرائی مبتنی بر مفروضات زیر است:
الف: هستی بزرگتر از آنست که در قاب حواس پنجگانه انسان قرارگیرد. قابل اثبات است که قسمتی از طبیعت نیز بوسیله حواس پنجگانه انسان قابل دریافت نیست چه برسد به تمامیت هستی.
ب: برهستی قدرت و علم وزیبائی و عدالت و لطف وخلاقیت مطلق – که خداوند است – حکومت می کند.البته صفات خداوند بسیار بیشتر از صفات برشمرده فوق الذکر است.
ج:خداوند “هستی مطلق” است و مطلق هستی تجلی اوست.
د: خداوند واجب الوجود وبقیه موجودات ممکن الوجود هستند. وهریک در رتبه ودرجه ای از وجود قرارگرفته اند
۲-۲ دین بر باور های ذیل استوار است:
الف: انسان فطرتا خداجوست و خداجوئی یک استعداد بالقوه. است که باید بالفعل شود . انسان ذاتا به صفات ربوبی عشق می ورزد وتمایل دارد هرمانعی که بر سر راه وصال او با وجود مطلق وجود دارد را از سر راه حرکت خود بردارد.
ب: مسئله بزرگ برای انسان چگونه بالفعل کردن این استعداد بالقوه است.
ج: انبیاء مبعوث شده اند تا انسان را در راه بالفعل نمودن صحیح این استعداد بالقوه راهنمائی ویاری کنند.
د: نبوت یک نهاد سامانمند و تجزیه ناپذیر است و همه پیامبران خدا اجزاء این سامانه اجتماعی و تاریخی هستند . بنابراین در تاریخ یک دین وجود دارد وآن دین اسلام است که توسط پیامبران خدا مرحله به مرحله برای بشریت تبیین شده و همه پیامبران خدا ، پیامبران دین اسلامند. از این رو وقتی می گوئیم رسانه دینی منظور همان رسانه اسلامی یا “رسانه طراز انقلاب اسلامی ” است.
رسانه ای که برای کلیت هستی احترام قائل است و به محدودیت حواس پنجگانه انسان آگاهی دارد و نهاد تاریخی و اجتماعی نبوت را می شناسد نمی تواند سکولار و بی تفاوت نسبت یه دین و مذهب باشد. بلکه چنین رسانه ای الزاما می کوشد رسانه اسلامی ویا به تعبیر دیگر رسانه دینی باشد.
۳-رسانه های سردر گم:
بخش انسانی رسانه های سکولاربعنوان سیستم های مصنوعی اجتماعی رسمی ، معمولا سکولار اسست و اگر هم بعضی افراد معتقد به دین در آن باشند بوسیله عنصر سکولار کنترل و مدیریت میشوند.
بخش انسانی رسانه های دینی بعنوان سیستم های مصنوعی اجتماعی رسمی ، معمولا متدین هستند و اگر هم عناصر سکولار در آنها وجود داشته باشند در قسمت های عملکردی سیستم نبوده و تاثیری بر خروجی سیستم ندارند.
ولی رسانه های سردر گم رسانه هائی هستند که عناصر انسانی در بخش های عملکردی آنها ، ترکیب نا معلوم و نامشخصی از نیروهای انسانی سکولار و متدین هستند که گاه به هم باج می دهند گاه با هم معارضه می کنند ودر هر حال هر گروه می کوشد خروجی رسانه را بنحوی تحت تاثیر خود قرار دهد و حرف خود را بکرسی بنشاند . در چنین رسانه هائی هر قسمت گروهی از جامعه را براهی می برد که دوست دارد وتاثیری را بر احساس و اندیشه مخاطبان می گذارد که آن را مطلوب خود می داند .برنامه ها نیز از یک استراتژی واحد وبا عملکرد هم افزا پیروی نمی کنند . بعنوان مثال در برنامه های سیاسی یک رویکرد پیگیری میشود که در برنامه های طنز ویا فیلم ها و سریال های تولیدشده توسط همان رسانه ، تضعیف و یا حتی تکذیب میشود.
دلایل سردر گمی می تواند مسائل متعددی باشدکه در باره آنها می توان بحث کرد.