کنفرانس های بغداد ۱و ۲ تلاشی برای نزدیک کردن محورهای رقیب و نگاهی نو به مقوله امنیت در منطقه
مقدمه و طرح مساله
حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بامداد سه شنبه ۲۹ آذرماه به منظور شرکت در کنفرانس بغداد ۲ و در رأس هیأتی وارد امان پایتخت اردن شد. وی در بدو ورود مورد استقبال مدیرکل منطقهای و تشریفات وزارت امور خارجه اردن و برخی دیگر از مقامات نظامی این کشور قرار گرفت. در این کنفرانس که به دعوت «عبدالله دوم» شاه اردن و با هماهنگی «شیاع السودانی» نخست وزیر عراق برگزارشد، سران و مقامات کشورهای ایران، مصر، عربستان، امارات، قطر، بحرین، کویت، عمان، ترکیه، همراه با دبیر کل سازمان همکاری خلیج فارس و اتحادیه کشورهای عربی و نمایندگان سازمان ملل و سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه اروپا و «امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه حضور داشتند. شک نیست که غیبت سوریه در این کنفرانس اعتبار آن را کاهش داده است.بحرین و عمان دو عضو جدید نشست بغداد ۲بودند. این کنفرانس بر اساس تصمیم اولین کنفرانس بغداد در شهریور ۱۴۰۰( آگوست ۲۰۲۱) دربغداد ، به میزبانی اردن برگزار شد و هدف آن حمایت از حاکمیت، امنیت و ثبات عراق و توسعه سازوکارهای همکاری با این موضوع به گونه‌ای که امنیت، ثبات و روند توسعه منطقه را افزایش دهد. دراین کنفرانس ابعاد همه جانبه از امنیت از جمله ابعاد: امنیت غذایی، امنیت بین‌المللی و امنیت انرژی در منطقه و جهان مدنظر بوده است. به گفته ریاض قهوجی رئیس موسسه مطالعات نظامی خاور نزدیک و خلیج فارس باید جایگاه برتر ایران در منطقه بررسی شود زیرا نفوذ ایران در همه جای منطقه از عراق گرفته تا سوریه و از لبنان تا یمن وجود دارد.
کم و کیف و نتایج کنفرانس بغداد ۱
در نسخه اول «کنفرانس بغداد» ۱۰ کشور عربی و خارجی به همراه شماری از سازمان‌های منطقهای و بین المللی حضور داشتند.
نماینده عراق در این همایش، «مصطفی الکاظمی» نخست وزیر وقت این کشور بود و امیر قطر،نخست وزیر کویت، وزیر خارجه عربستان، نخست وزیر امارات ، پادشاه اردن، رئیس جمهور مصر، رئیس جمهور فرانسه، وزیر خارجه ایران ، وزیر خارجه ترکیه، نمایندگان سه سازمان اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و سازمان همکاری اسلامی در آن حضور داشتند.
شرکت کنندگان در اولین نشست کنفرانس همکاری و مشارکت بغداد که در ۲۸ آگوست ۲۰۲۱ برگزار شد، در بیانیه پایانی با رد انواع و اشکال تروریسم و افکار افراط گرایی خواستار هم افزایی تلاش‌های منطقهای و بین المللی شدند که به گونه‌ای بر ثبات و امنیت منطقه تأثیر مثبت بگذارد، شدند. شرکت کنندگان با اذعان به اینکه منطقه با چالش‌های مشترکی مواجه است که نیازمند مقابله با آن‌ها بر اساس امنیت مشترک و منافع متقابل است بر لزوم یکپارچه شدن تلاش‌ها برای مقابله با چالش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی و افزایش دما تاکید کردند.
علاوه براین، شرکت کنندگان در این کنفرانس تصمیم گرفتند کمیته‌ای متشکل از وزارتخانه‌های خارجه کشورهای شرکت کننده را به منظور زمینه سازی برای برگزاری جلسات دوره‌ای این کنفرانس، بررسی پروژه‌های راهبردی اقتصادی و سرمایه گذاری‌های مشترکی که به عراق ارائه شد، تشکیل دهند.
سنگ تمام اردن برای کنفرانس بغداد ۲
اردن مرکز همایش های بین المللی و کنفرانس‌های ملک حسین(شاه سابق اردن) واقع در کرانه شرقی بحرالمیت را برای میزبانی کنفرانس بغداد ۲ در نظرگرفت. این مرکز سه طبقه است که ۲۷ سالن اجتماعات دارد. گنجایش آن ۴ تا ۵ هزار نفر است و یکی از مراکز مهم همایش‌ها در کشورهای عرب محسوب می‌شود. این مرکز تلفیقی از معماری اسلامی و مدرن است. این مرکز در سال ۲۰۰۵ افتتاح شده است و میزبان نشست‌های داخلی و منطقهای متعددی بوده است. این مرکز بسیار مدرن است و میزبان نشست بیست و هشتم سران عرب هم بوده است. این مرکز در ۴۵ کیلومتری جنوب غرب امان و ۶۵ کیلومتری از فرودگاه بین المللی «ملکه علیاء» واقع شده است.
کنفرانس بغداد ۲ از نگاه دستگاه دیپلماسی عراق
ازاظهارات مقامات عراقی چنین برمی آید که آن ها اولا به کنفرانس های بغداد نگاه فراجناحی دارند و برگزاری این کنفرانس ها با نوعی اجماع در داخل این کشورهمراه است وبرهمین اساس مشاهده می شود که کنفرانس بغداد ۱ در دوره نخست وزیری مصطفی کاظمی و کنفرانس بغداد ۲ در دوره نخست وزیری محمد الشیاع السودانی برگزار می شود و دوم اینکه مقامات عراقی تلاش دارند عراق را نه به صحنه تسویه حساب قدرت های رقیب بلکه برعکس آن را به صحنه همکاری و یا حداقل رقابت مثبت این قدرت ها تبدیل کنند و از ظرفیت همه طرف ها برای حل مشکلات و چالش های اقتصادی خود بهره بگیرند و در عین حال وزن و قدرت منطقه ای عراق افزایش دهند و تقویت کنند. به گفته ایاد الدلیمی تحلیلگر سیاسی درباره این موضوع معتقد است کنفرانس بغداد به دنبال آن است تا از طریق انعقاد تفاهماتی بین کشورهای عربی و منطقه ای، دروازه ای به سوی تفاهمات بیشتر منطقه ای از دریچه عراق باشد. این تحلیلگر عرب با اشاره به اینکه آنکارا نیز به دنبال تفاهم بیشتر با ایران از رهگذر عراق است تا بتواند به پایگاه های حزب کارگران کردستان ضربه بزند، عربستان و ایران نیز به نوبه خود برای تفاهمات بیشتر بویژه پس از توقف دیدارهای دوجانبه ای که به بن بست رسید، تلاش می‌کنند.
برهمین اساس محمد شیاع السودانی نخست وزیرعراق درباره کنفرانس بغداد ۲ گفت: این کنفرانس سکوی مهمی برای عراق برای عرضه اولویت‌های اقتصادی و خدماتی اش، پروژه تکامل و انسجام بین عراق و کشورهای منطقه در حوزه خدمات و شراکت اقتصادی و راه های حمایت از عراق در این زمینه است. ماموریت ما حفظ نظم منطقه و همزیستی مسالمت آمیز و حل اختلافات از طریق گفت وگو به دور از استفاده از خشونت و همچنین تاکید بر نقش پیشگام عراق در تقریب دیدگاه های متفاوت است.
فواد حسین وزیر خارجه عراق هم در این باره گفت: زمانی که نام این نشست را انتخاب کردیم، گفتیم که این نشست هرجا برگزار شود، نامش تغییر نخواهد کرد زیرا هدف از آن حمایت از اقتصاد و حاکمیت عراق است و اساس آن بررسی اوضاع عراق و کشورهای همجوار یعنی کشورهای حوزه خلیج فارس که در آن شرکت می‌کنند و ایران و ترکیه است. نمایندگانی از اتحادیه اروپا، سازمان ملل، اتحادیه عرب، سفرای ۲۰ قدرت اقتصادی، سفرای ۵ کشور عضو دائم شورای امنیت و سفرای همه کشورهای عربی و اسلامی در اردن در نشست بغداد۲ شرکت می‌کنند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران نیزدر نشست«بغداد۲» در اردن شرکت می کند و در آن‌جا با او دیدار می کنم.
احمد الصحاف سخنگوی وزارت امور خارجه عراق نیزگفت که این کنفرانس به منظور حمایت کشورهای شرکت کننده از عراق در چندین پرونده از جمله حاکمیت ملی، امنیت و ثبات عراق و حمایت از روند سیاسی و مسیر اقتصادی و توسعه و بازسازی این کشور به گونه‌ای که خواسته‌های مردم عراق را برآورده کند، برگزار می‌شود و راه‌های حمایت از عراق و تلاش‌های آن برای ارتقای امنیت و حاکمیت این کشور و تضمین ثبات آن و دستیابی به توسعه و رفاه را مورد بحث قرار می دهد. علاوه بر توسعه سازوکارهای همکاری منطقهای با عراق، تعدادی از پرونده‌های مرتبط با این کشور از جمله مبارزه با تروریسم، امنیت غذایی، امنیت آب، انرژی و سایرحوزه‌هایی که به حمایت از این کشور کمک می‌کنند مورد بحث قرار می‌گیرد ضمن آنکه درباره شیوه‌های همکاری منطقهای که منجر به امنیت و ثبات منطقه می‌شود، گفت و گو می شود.
کنفرانس بغداد ۲ از نگاه رئیس دیپلماسی ایران
امیرعبد اللهیان وزیر امورخارجه ایران درآستانه برگزاری کنفرانس بغداد ۲ درباره جایگاه و دستور کار این نشست گفت: در نشست امان محوراصلی موضوع کمک به تقویت روند سیاسی در عراق است. در عین حال با استفاده از این فرصت در خصوص چالش‌های منطقهای و بین‌المللی روسای کشورهای منطقه که دعوت شدند و همچنین ایران دیدگاه‌های خودشان را بیان خواهند کرد. معتقدیم نشست دوم عراق می‌تواند در فضای برون رفت از چالش‌ها گامی رو به جلو باشد. پیام اصلی و مهم این نشست باید بر همکاری‌های منطقهای بدون مداخله بیگانگان متمرکز شود. گفت‌وگوهای ما با عربستان سعودی در مسیر قبلی خودش تداوم خواهد یافت. در مسیر دیپلماسی رسمی آمادگی داریم هر زمان طرف سعودی آماده باشد نسبت به بازگشت روابط به حالت طبیعی و بازگشایی سفارتخانه‌ها اقدام شود. وی در ادامه خاطر نشان کرد: موقعیت ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک عراق، ظرفیتی را برای این کشور دوست و برادر درهمسایگی ما ایجاد کرده است که همکاری‌های منطقهای و تلاش عراق برای توسعه و پیشرفت همکاری‌های همه‌جانبه منطقهای، امروز با استفاده از ظرفیت و موقعیت عراق در دستور کار منطقه قرار دارد. رهبران و وزرای خارجه کشورهای منطقه در قالب نشست بغداد۲ در کشور اردن هاشمی گرد هم خواهند آمد و این نشان‌دهنده آن است که عراق با گذر از بحران‌های مختلف، امروز در شرایطی قرار دارد که به جایگاه طبیعی و منطقهای خود بازمی‌گردد.
نشست بغداد ۲ فرصتی برای از سرگیری گفتگوهای برجام
دومین کنفرانس بغداد درحالی با مشارکت ۱۲ کشور در سواحل بحرالمیت به میزبانی اردن برگزارشد که حضور «حسین امیر عبداللهیان» وزیر امور خارجه جمهوری ایران و مقامات بلندپایه اتحادیه اروپا آن را تحت الشعاع قرار داد.
امیرعبد اللهیان وزیر امورخارجه کشورمان درآستانه سفر به اردن برای حضور در نشست بغداد ۲ درباره جایگاه برجام در این نشست گفت: “قرار است آقای بورل و آقای مورا همزمان با ورود ما به اردن سفر کنند. تماس‌ها و گفت‌وگوهای همکارم آقای باقری با مورا و تماس‌های من و بورل به صورت جدی در جریان است. اردن فرصت مناسبی است بتوانیم گفت‌وگوها را تکمیل کنیم. امیدوارم با توجه به رویکرد آمریکایی‌ها در سه ماه گذشته شاهد تغییر رویکرد و واقع بینانه رفتار کردن طرف آمریکایی باشیم. به آمریکایی‌ها به صراحت اعلام می‌کنم بین ریاکاری و درخواست برای رسیدن به توافق و بازگشت آمریکا به برجام باید یکی را انتخاب کنند.”
به گفته برخی کارشناسان، موضوع مذاکرات هسته‌ای بین غرب و ایران که مورد توجه همسایگان عرب ایران نیز هست، در دیدار بورل و امیرعبدالهیان در حاشیه کنفرانس بغداد در بحرالمیت با حضور علی باقری مذاکره کننده ارشد ایران و انریکه مورا هماهنگ کننده مذاکرات ایران و ۱+۴ ایران بررسی شد و چه بسا «امان» مرکز ارسال سیگنالی در پرونده مذاکرات هسته‌ای باشد.
کنفرانس بغداد ۲ فرصتی برای ترمیم روابط تهران- ریاض
برخی از کارشناسان براین باورند که حضور مقامات بلندپایه عربستانی در این کنفرانس شاید زمینه از سرگیری گفت و گوهای ریاض و تهران را فراهم کند و این اجلاس فرصت خوبی برای تکمیل این گفتگوها خواهد بود.
درهمین حال، پیش از برگزاری این کنفرانس، عربستان که از سال ۲۰۱۶ روابط دیپلماتیک خود با تهران را قطع کرده است؛ به مذاکره با ایران فراخوانده شد. امیر عبد اللهیان گفت: تهران آماده بازگشت به روابط عادی و بازگشایی سفارتخانه‌ها در صورت آمادگی طرف سعودی است. گفت‌وگوهای ما با عربستان سعودی در مسیر دیپلماسی رسمی است، آمادگی داریم هر زمان که طرف سعودی آماده باشد نسبت به بازگشت روابط به حالت طبیعی و بازگشایی سفارتخانه‌ها اقدام کنیم. امیرعبداللهیان درعین حال تاکید کرد: این طرفی سعودی است که باید تصمیم بگیرد چگونه رویکرد سازنده در قبال جمهوری اسلامی ایران را دنبال کند.
نتیجه گیری
عراقی ها برای کنفرانس های بغداد اهمیت زیادی قائل هستند و به نظر می رسد درباره برگزاری این کنفرانس ها اجماع داخلی وجود دارد؛ چنانچه کنفرانس بغداد ۱ در دوره نخست وزیری مصطفی کاظمی و کنفرانس بغداد ۲ در دوره نخست وزیری محمد شیاع سودانی برگزار می شود. با این حال این کنفرانس ها به محمل و کانونی برای نزدیکی محورهاو قطب های رقیب قدرت در منطقه نیز تبدیل می شود که این از ویژگی ها و مزیت های این کنفرانس ها محسوب می شود. از این لحاظ به نظر می رسد استمرار کنفرانس هیا بغداد ضمن اینکه به تقویت و بازیابی موقعیت منطقه ای عراق کمک می کند نقش و کارکرد مثبت هم می تواند در افزایش ضریب امنیت درمنطقه داشته باشد. از دیگر ویژگی های این کنفرانس ها تحولی است که در نگاه شرکت کنندگان نسبت به مقوله امنیت احساس می شود که برخلاف گذشته تنها ان را در ابعاد نظامی و سخت افزاری خلاصه نمی کنند بلکه به دیگر ابعاد اجتماعی و زیست محیطی امنتی نیز توجه می شود که بریا همه کشورها و قطب های رقیب چالش و تهدید جدی محسوب می شود و در صورتی که باب گفتگوهای جدید در این موارد باز شود عرصه های جدیدی را برای همکاری کشورها فراهم می کند.