فرهنگ اسلامی: از اینکه امروز خدمت آقای دکتر علی کاووسی استاد زبان دانشکده زبان و ادبیات اردو دانشگاه تهران هستیم، بسیار خرسندیم و به شما استاد عزیز خوش آمد عرض می‌کنیم. شما مدت زیادی در در کشور پاکستان بودید و در حال رفت و آمد هستید کمی از خاطرات خود در مورد این کشور برای ما بگویید؟
دکتر کاووسی: بنده سال ۱۳۸۲ از طریق کنکور سراسری وارد رشته زبان و ادبیات اردو در دانشکده زبانها و ادبیات خارجی دانشگاه تهران شدم در سال ۱۳۸۶ فارغ التحصیل شدم در دوره کارشناسی با تشویق اساتید به ویژه راهنمایی های جناب پروفسور تحسین فراقی که در آن زمان به عنوان استاد اعزامی از کشور پاکستان به ما تدریس می کرد برای ادامه تحصیلات عالیه از طریق بورسیه تحصیلی کشور پاکستان در دانشکده خاورشناسی دانشگاه پنجاب لاهور در کارشناسی ارشد زبان و ادبیات اردو پذیرش گرفتم. در ۱۵ نوامبر سال ۲۰۰۷ با پرواز مستقیم هواپیمایی ماهان از تهران عازم لاهور شدم و شور و شعف بسیار زیادی برای دیدن کشور دوست و همسایه پاکستان داشتم. هواپیما در فرودگاه بین المللی علامه اقبال شهر لاهور به زمین نشست، هنگامی که وارد محوطه فرودگاه شدم با توجه به صحبت های دوستان پاکستانی گوش کردم بعضی از کلمات به گوشم ناآشنا و گنگ بود و منظور و مفهوم جملات برایم سخت بود در نتیجه کمی مضطرب و نگران بودم.
پس از تایید روادید توسط پلیس پاکستان و دریافت کیف و وسایلم به طرف درب خروجی رفتم ، اساتید ایرانی جناب آقای دکتر علی بیات و دکتر محمد کیومرثی منتظر بنده بودند از دکتر بیات پرسیدم چرا صحبت های مردم اینجا برای من نامفهوم است ایشان در جواب گفتند: مردم در لاهور به زبان پنجابی تکلم می کنند بخاطر همین صحبت های مردم اینجا در ابتدا برای شما نامفهوم است البته زبان پنجابی و اردو از لحاظ واژگان و دستور به هم شبیه هستند. از آنجا فهمیدم که باید زبان پنجابی را پس از زبان اردو در اولویت یادگیری خود قرار دهم تا بتوانم با مردم در ارتباط باشم و همین باعث شد به زبان پنجابی نیز علاقه مند شوم و در خوابگاه دانشجویی دانشگاه پنجاب درپردیس مرکزی با نگهبان ها و مستخدمین خوابگاه هر ازگاهی به زبان پنجابی صحبت می کردم.
از بهترین خاطراتی که در ذهنم همیشه نقش بسته است اولین روزی بود که تک و تنها از خوابگاه دانشگاه پرسان پرسان به پردیس قدیمی دانشگاه یعنی دانشکده خاورشناسی رفتم و این خاطره برایم خیلی دلنشین و به یادماندی است. سوار اتوبوس شماره ۲ شدم که به خیابان «مال رود» می رفت در اتوبوس با مسافران کمی خوش و بش کردم و آدرس اتوبوس بعدی را پرسیدم البته آنها فهمیدند من خارجی هستم و درست و حسابی آدرس دادند و از اینکه ایرانی هستم خیلی خوشحال شدند. خیابان «مال رود» که آمد پیاده شدم و سوار اتوبوس بعدی شدم و جلوی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه پنجاب پیاده شدم از یکی دو نفر از دانشجویان سراغ دانشکده خاور شناسی را گرفتم من را راهنمایی کردند و بالاخره به دانشکده خاورشناسی رسیدم اینجا جایی بود که من تقریباً ۶ سال تحصیل کردم و از آنجا مدرک دکتری زبان و ادبیالت اردو گرفتم.
در محوطه چند دانشجو نشسته بودند و داشتند صحبت می کردند جلو رفتم سراغ دفتر گروه اردو را گرفتم و من را تا دفتر همراهی کردند. نگو این ها همکلاسی های من هستند که از کلاس غایب شده بودند و تا من را دیدند، شناختند. کارمند گروه اردو آقای اظهر از آمدن من خیلی خوشحال شد، دستم را گرفت و مستقیم من را سر کلاس تاریخ زبان و ادبیات اردو که استاد مرغوب حسین طاهر داشتند تدریس می کردند برد. من برای اولین روز رسمی و با کت و شلوار در کلاس حاضر شدم وارد کلاس شدم دیدم حدود ۴۰ نفر دانشجوی دخترو پسر سر کلاس نشسته اند معمولا در ایران کلاس های کارشناسی ارشد با ۱۰ نفر تکمیل می شود اما گویا در پاکستان به لحاظ جمعیت زیاد اوضاع فرق داشت. همکلاسی ها همه برگشتند و من را نگاه کردند همه با قمیض شلوار سر کلاس بودند و پس از اتمام کلاس درس آمدند و به من خوش آمد گفتند. چون من تقریباً وسط ترم رسیده بودم از همکلاسی ها جزوات درسی را گرفتم. چون اساتید تند صحبت می کردند با موبایل سونی اریکسون ضبط می کردم و در خوابگاه یکی دوبار گوش می دادم که مطالب را بخوبی متوجه شوم. پس از گذشت چند ماه دیگر گوشم عادت کرده بود و صحبت های اساتید و دوستان دانشجو برایم کاملاً آشنا بود.
یک روز در محوطه دانشکده داشتم قدم می زدم یکدفعه خبرنگارسرشناس ایرانی آقای پیش بهار و دوستان همکارش را دیدم .رفتم جلو و سلام کردم متوجه شدم که در حال ساخت برنامه ای با عنوان زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های پاکستان هستند. آقای پیش بهار تا فهمید من ایرانی هستم زود مصاحبه ای با من انجام داد و من به زبان اردو و فارسی در مورد وضعیت زبان اردو و فارسی در شبه قاره توضیحاتی دادم. روز بعد اقوام و دوستانی که شماره موبایل من را داشتند با من تماس گرفتند و با شادمانی گفتند دیروز از شبکه خبر صدا و سیما مصاحبه ات پخش شده، خودم هم باور نداشتم که مصاحبه به این زودی پخش شده باشد.
خاطرات خوب و خوشایندی از پاکستان و شهر لاهور دارم. مردم پاکستان مهمان نواز و دوستدار فرهنگ و ادبیات ایران هستند. یکی از دوستان بنده اشفاق رضا بود که عید قربان من را به روستای خودش دعوت کرد. به ترمینال رفتیم و سوار اتوبوس شدیم و به روستای «حصو بُلیل»از توابع شهر جهنگ رفتیم. اهالی این روستا اکثراً شیعه بودند. عید قربان خانواده اشفاق رضا گوسفند قربانی کردند و با گوشتش غذاهای خوشمزه و متنوعی درست کردند البته از آنجا که من نمی توانستم غذاهای ادویه دار و فلفلی تناول کنم کمی از فلفل آنرا برایم کم می کردند. اهالی روستا با هم انس و محبت خاصی داشتند و دورهمی های شبانه داشتند و به گپ و گفت می نشستند. یکی از چیزهایی که توجه من را بیشتر به خود جلب کرده بود این بود که مردم پاکستان بسیار شاد بودند و هنگام گپ و گفت دوستانه از ته دل قهقهه می زدند و برای تایید صحبت های همدیگر دستشان را به دست فرد متقابل می زدند و کیفور می شدند.
از بازی های محلی روستای حصو بُلیل بازی والیبال محلی بود که با توپ گرد کوچکی که خودشان ساخته بودند انجام می شد و همه از کوچک و بزرگ بدان علاقه وافری داشتند. علاوه بر این شکار کبک و تیهو از مشغله اهالی روستا بود. دو نفر از شکارچیان روستا چند پرنده باز شکاری داشند. بر دستان خود دستکش های چرمی می بستند و پرنده روی دستشانش می نشست. پرنده ها و سگ های شکاری را به صحرا می بردند و چون شاه پر های بازهای شکاری را قیچی کرده بودند در ارتفاع کمی پرواز می کردند و به سرعت به پرواز درآمده و کبک و تیهو را شکار می کردند و جایزه پرنده شکاری تیکه گوشتی بود که شکارچی به او می داد. یکی از رسوم خوب پاکستانی ها این است که مهمانی را که به خانه دعوت می کنند به رسم مهمان نوازی به او هدیه ای می دهند و خانواده اشفاق رضا به بنده یک دست قمیض شلوار که لباس رسمی پاکستان است هدیه دادند.
فرهنگ اسلامی: بسیار عالی. نظر مردم پاکستان در مورد ایران و انقلاب اسلامی چیست؟
دکتر کاووسی: مردم پاکستان به کشور و انقلاب ایران ارادت قلبی دارند و همیشه خبرهای ایران را دنبال می کنند. مردم پاکستان انقلاب ایران به ر هبری امام خمینی (ره) را نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران می دادند و همیشه در آرزوی داشتن یک خمینی هستند. از اینکه انقلاب اسلامی ایران توانسته بود در مقابل کشورهای استعمارگر غربی بخوبی ایستادگی و مقاومت کند خوشحال و خرسند به نظر می رسیدند و تحریم های کشورهای غربی علیه ایران را ظالمانه می دانستند. اکثر پاکستانی ها در آرزوی روزی بودند که خط لوله گاز مشترک ایران و پاکستان موسوم به خط لوله صلح به سرانجام برسد و بتوانند با گاز وارداتی از ایران خانه های خود را گرم کنند.
تعداد زیادی از مردم پاکستان سالانه برای زیارت ائمه اطهار و عتبات عالیات به ایران سفر می کنند و از طریق زمینی و هوایی به ایران وارد شده و راهی کشور عراق می شوند. هنگامی که با هواپیما به پاکستان سفر می کنم معمولاً هواپیما مملو از مسافرانی پاکستانی ای است که از زیارت برگشته اند و صدای تکبیرشان گوش فلک را پاره می کند و این خود عشق و ارادت آنها به ائمه اطهار و معصومین را نشان می دهد.
فرهنگ اسلامی: جایگاه و آینده زبان اردو در ایران را چگونه می بینید؟
دکتر کاووسی: گروه زبان و ادبیات اردو از سال ۱۳۷۰ در ایران راه اندازی شده است و در حال حاضر پنج استاد ایرانی آقای دکتر علی بیات ، آقای دکتر محمد کیومرثی ، خانم دکتر فرزانه اعظم لطفی، خانم دکتر وفا یزدان منش و بنده مشغول تدریس و تحقیق هستیم. خانم دکتر زیب النسا علیخان که اصالتاً از کویته پاکستان هستند در گروه اردو تدریس داشتند و در حال حاضر دوران بازنشستگی خود را سپری می کنند. ایشان علاوه بر تدریس در تالیف و گردآوری فرهنگ لغت های دو زبانه و چندزبانه یدی طولی دارند.
مرحوم دکتر شاهد چوهدری نیز از جمله اساتیدی بودند که در تدریس زبان اردو در دانشگاه تهران نقش بسزایی داشتند و از جمله تالیفات ایشان می توان به دستور زبان اردو برای فارسی زبانان اشاره داشت که یکی از منابع اصلی آموزش زبان اردو به شمار می رود ایشان در حوزه ترجمه نیز فعالت داشتند.
زبان و ادبیات اردو قبل از انقلاب اسلامی ایران در دانشگاه اصفهان توسط استاد پاکستانی مرحوم دکتر سید حیدر شهریار نقوی تدریس شده بود و مدتی پس از آن در دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران به صورت چند واحد درسی تدریس می شد. در نهایت در سال ۱۳۷۰ شمسی به صورت رشته زبان و ادبیات اردو در دانشگاه تهران تدریس می شود و در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجو می پذیرد.
در سالهای گذشته دانشگاه اصفهان و دانشگاه فردوسی قصد راه اندازی رشته زبان و ادبیات اردو را داشتند اما متاسفانه تا بحال در این دانشگاه ها کرسی زبان و ادبیات اردو راه اندازی نشده است و این نیازمند عزمی دوچندان از سوی دو کشور همسایه و دوست ایران و پاکستان است. تا جایی که بنده اطلاع دارم در تمام دانشگاه های هند و پاکستان کرسی زبان و ادبیات فارسی وجود دارد علاوه بر این در شهرهای بزرگ هند و پاکستان علاوه بر خانه های فرهنگ ، اتاق های ایران شناسی ، کرسی های فردوسی و مولوی پژوهی راه اندازی شده است اما عزمی از سوی کشور پاکستان برای راه اندازی و تاسیس گروه زبان و ادبیات اردو و اتاق اقبال شناسی در دانشگاه های ایران وجود ندارد و این خود جای بسی افسوس دارد که با وجود اشتراکات فرهنگی و ادبی فراوان بین دو کشور همسایه و مسلمان فقط در دانشگاه تهران گروه زبان و ادبیات اردو راه اندازی شده است.
بنده از مسئولین و دست اندرکاران پاکستانی تقاضامندم که به این موضوع توجه ویژه ای داشته باشند تا دانشجویان ایرانی با زبان و ادبیات و فرهنگ شبه قاره آشنایی بیشتری پیدا کنند و برای این مهم بورسیه های تحصیلی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری به دانشجویان ایرانی اختصاص دهند و تبادل اساتید ایرانی و پاکستانی نیز مورد توجه واقع شود.
علاوه بر گروه زبان و ادبیات اردو در دانشگاه تهران، زبان اردو در پژوهشگاه ها و دایره المعارف های اسلامی و ادبی در ایران مورد توجه محققین و پژوهشگران ایرانی قرار گرفته است. در تالیف دانشنامه جهان اسلام زبان و ادبیات اردو و چهره های شاخص دینی و ادبی شبه قاره مورد توجه قرار گرفته اند. در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران شبکه جهانی سحر به زبان اردو به تهیه و پخش برنامه های زنده رادیویی و تلویزیونی می پردازد که جمعی از دانشجویان فارغ التحصیل ایرانی در این شبکه رادیویی- تلویزیونی مشغول فعالیت هستند. علاوه بر این در خبرگزاری های ایرنا، تسنیم، مهر و دیگر سایت های خبری و دینی -مذهبی نیز رویدادها و اخبار به زبان اردو منتشر می شوند و بدین گونه مردم شبه قاره از اخبار روزانه ایران اطلاع پیدا می کنند. در دانشگاه های اهل بیت ، ادیان و مذاهب و المصطفی نیز دانشجویان پاکستانی و هندی مشغول به تحصیل هستند و پایان نامه های دانشجویان در صورت نیاز به زبان اردو نگاشته می شود و این خود به ترویج زبان اردو در ایران کمک شایانی می کند.
فرهنگ اسلامی: کمی از تاثیر زبان فارسی بر زبان اردو و بالعکس برای ما بگویید؟
دکتر کاووسی: بنده در طول شش سالی که در شهر لاهور اقامت داشتم علاوه بر تحصیل در دانشگاه پنجاب در خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران واقع در شهر لاهور به تدریس زبان و ادبیات فارسی از مبتدی تا پیشرفته مشغول بودم و در تدوین و انتشار مجله ایران شناسی به زبان اردو نیز با خانه فرهنگ ایران همکاری داشتم. زبان آموزان و دانشجویان بسیاری از بنده فارسی آموختند و با تشویق و راهنمایی بنده در دانشگاه پنجاب به ادامه تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی روی آوردند و پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد این دانشجویان با کمک و راهنمایی اینجانب به وزارت علوم و دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی معرفی شدند و با بورسیه تحصیلی در مقطع دکتری مشغول به تحصیل شدند و پس از اخذ مدرک دکتری زبان و ادبیات فارسی هم اکنون در دانشگاه های پاکستان به عنوان استاد به تدریس زبان و ادبیات فارسی مشغول هستند. بعضی از این دانشجویان در هنگام ورود با ایران با مشکلاتی روبرو بودند که بنده سعی کردم با رایزنی با اساتید و کارمندان وزارت علوم ایران این مشکلات رفع شود و به حمد الهی دانشجویان پاکستانی با تلاش و زحمت خویش توانستند مدارج عالیه را در دانشگاه های تهران و شهید بهشتی طی نموده به وطن خود برگردند و سفیران خوبی برای زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ و هنر ایران زمین باشند.
همان طور که می دانیم زبان و ادبیات اردو در واژگان و ادبیات شعر و نثر خود وامدار زبان و ادبیات فارسی است و بسیاری از شاعران شبه قاره چون علامه محمد اقبال و میرزا اسدالله خان غالب علاوه بر زبان اردو به زبان فارسی شعر سروده اند و به شعر فارسی خود فخر ورزیده اند. همان گونه که میرزا اسدالله خان غالب در یکی از اشعار فارسی خود اینگونه به شعر فارسی خود می نازد و آنرا مایه فخر و مباهات خویش می داند:
فارسی بین تا ببینی نقش های رنگ رنگ بگذر از مجموعه اردو که بی رنگ منست
علامه اقبال نیز در اشعار فارسی خود به ایران زمین و جوانان عجم نگاهی ویژه دارد چنانچه ایشان می فرمایند:
چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما ای جوانان عجم جان من و جان شما
فکر رنگینم کند نذر تهی دستان شرق پاره لعلی که دارم از بدخشان شما
همان گونه که در بالا اشاره داشتم زبان و ادبیات اردو از زبان و ادبیات فارسی تاثیر گرفته است. برخی از واژگان و تراکیب فارسی در مرور زمان به زبان اردو مهاجرت کرده اند و اکنون در فارسی امروزی یا رایج نیستند یا معنا و مفهوم آنها تغییر یافته است به طور مثال واژه « رومال» که در حال حاضر در زبان اردو رایج است و به معنای دستمال است در زبان فارسی امروزی رایج نیست. در زبان اردو با واژگانی مواجه می شویم که از زبان فارسی گرفته شده اند ولی معنا و مفهوم آنها تغییر یافته است، واژگان رایجی در زبان اردو چون « سازش» ، «متلاشی» و « سبک دوش» که به ترتیب به معنای «توطئه» ، «جستجوگر» و« بازنشسته» هستند. از این دست واژگان مشترک در زبان اردو و فارسی بسیار هستند که معنای آنها در زبان اردو تغییر کرده است و مترجم هنگام ترجمه باید به آنها توجه داشته باشد تا دچار اشتباه نشود به طور مثال واژه « غلطی» در زبان اردو همان « اشتباه» فارسی است. هرچند زبان اردو و فارسی دارای واژگان و تراکیب مشترکی هستند اما این معنا و مفهوم آنها با همدیگر گاهی متفاوت است از سویی دیگر، واژگان در زبان اردو مذکر و مونث دارند و دستور زبان اردو با فارسی متفاوت است و این یادگیری زبان اردو را برای فارسی زبانان تا حدودی دشوار می کند چون زبان آموزان باید بدانند که کدام واژه مونث یا مذکر است و با توجه به آن فعل را بکار ببرند در زمان گذشته در برخی زمان ها فعل جمله از لحاظ تذکیر و تأتیث، مفرد و جمع به مفعول خود بر می گردد. از دیگر مشکلاتی که شاید زبان آموزان ایرانی با آن مواجه شوند طریقه ادای حروف هندی است که در زبان اردو استفاده می شوند.
رسم الخط زبان اردو شبیه به فارسی و عربی است البته زبان اردو با رسم الخط نسخ و نستعلیق نوشته می شود و شکل نوشتاری آن کمی متفاوت تر از فارسی است. هر چند حروف مشترک زبان اردو و فارسی زیاد هستند اما حروف برگشتی یا معکوسی یا حروف ترکیبی آن را از حروف الفبای فارسی متفاوت می سازد و بدین سان واژگان بسیاری با این حروف ساخته می شوند. زبان اردو در گذر زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است و واژگان و تراکیبی از زبان های عربی، فارسی، سانسکریت، انگلیسی، ترکی و غیره در آن بکار می روند و فهم این واژگان برای زبان آموزان خارجی تا حدودی دشوار است.
زبان اردو از نظر هیئت های شعری نیز بسان فارسی غزل، قصیده ، رباعی، دوبیتی و دیگر هیئت های شعری دارد که شاعران اردو زبان در این هیئت های شعری از شعر شاعران فارسی زبان نیز بهره جسته اند و در بحور و اوزان مختلف شعری از شعر شاعران پارسی زبان پیروی کرده اند و در استقبال از شعر شاعرانی چون سعدی، حافظ، مولوی، فردوسی و غیره شعر سروده اند. تعدادی از شاعران ایرانی در دوره صفویه به هندوستان مهاجرت کردند و به دربار پادشاهان گورکانی هند راه یافتند و توانستند به ترویج شعر فارسی کمک شایانی کنند. شاعرانی چون نظیری نیشابوری، طالب آملی، حزین لاهیجی و غیره از این دست شاعران هستند که در شبه قاره به شهرت رسیدند.
در ادبیات شعر و نثر نیز زبان اردو از زبان فارسی تاثیرگرفته است. انگلیسی ها در سال ۱۸۰۰ میلادی در شهر کلکته با تاسیس فورت ویلیام کالج دو هدف اساسی را دنبال کردند آنها با ترجمه داستان های فارسی به زبان اردو توسط منشیان و مترجمان شبه قاره قصد داشتند از تأثیر زبان فارسی در شبه قاره بکاهند و هدف دوم آنها آموزش زبان اردو به افسران تازه وارد انگلیسی ای بود که با هدف کسب شغل به هندوستان آمده بودند. با ترجمه داستان های فارسی به اردو مردم از متون فارسی دور نگه داشته شدند و زبان فارسی که زمانی زبان رسمی پادشاهان مسلمان و گورکانیان هند بود و در میان عامه مردم از محبوبیت خاصی برخوردار بود بدست فراموشی سپرده شد و زبان انگلیسی توانست پس از مدتی زبان رسمی و دفتری هندوستان شود. انگلیسی با اهد اف شوم خود نه تنها هندوستان را به تسخیر خود در آوردند بلکه زبان فارسی را که تا حدود هشت قرن در شبه قاره رواج داشت از نفس انداختند و زبان انگلیسی را جایگزین آن کردند.
البته مردم شبه قاره به زبان و ادبیات شعر و داستان فارسی علاقه بسیاری دارند و هم اکنون نیز کسانی هستند که چراغ فارسی را در شبه قاره روشن نگه داشته اند و به فارسی شعر می سرایند از جمله شاعران و مترجمان چیره دست عصر حاضر که هم به اردو و فارسی شعر می سرایید می توان به احمد شهریار شاعر جوان و پر آوازه پاکستانی اشاره داشت که اشعار فارسی وی برگرفته از دل و جان است و یاد آور شعر شاعران بزرگی چون اقبال و غالب است.هنوز هم شاعرانی در هند و پاکستان هستند که شعر فارسی می سرایند که مجالی برای پرداختن به اسامی این عزیزان نیست.
در کرسی های زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره هند و پاکستان هم اکنون اساتید و د انشجویانی هستند که با عشق و علاقه بسیار در این وادی پای نهاده اند و درخت زبان و ادبیات فارسی را آبیاری می کنند. از جمله اساتید برجسته و نامدار زبان و ادبیات فارسی که در حیطه زبان و ادبیات فارسی تبحر و مهارت کافی داشته اند می توان به مرحوم پروفسور محمد اکرم شاه اکرام، مرحوم پروفسور آفتاب اصغرو استاد برجسته زبان و ادبیات اردو که در زبان و ادبیات فارسی بی همتا هستند می توان به نام پروفسور تحسین فراقی اشاره کرد که چندین سال در دانشگاه تهران استاد کرسی پاکستان شناسی بودند و هم اکنون دوران بازنشستگی خود را در شهر لاهور سپری می کنند.
فرهنگ اسلامی: از اینکه وقت گذاشتید و به پرسش‌های ما مفصل پاسخ دادید متشکریم و سخت امیدوار به ارتباط هر چه خوب و قوی بین کشورهای اسلامی ایران و پاکستان، ان شاءالله.
